Preuzeto iz knjige “Osnove islamske filozofije” (lekcija 60), Fondacija “Baština duhovnosti”, Mostar, 2013
Prethodno: Kretanje u supstanci
Obuhvata:
Neke napomene
Vrste supstancijalnog kretanja
Vezu između supstancijalnog kretanja i aktuelnosti i potencijalnosti
Kontinuitet supstancijalnog kretanja
Vertikalni kontinuitet
Horizontalni kontinuitet
Neke napomene
Na kraju ovog dijela knjige bit će dat pregled važnih problema koji su izneseni o supstancijalnom kretanju. Međutim, prije no što se njima počnemo baviti, treba dati neke napomene.
1. Supstancijalno kretanje ustvari je egzistencija supstance koja se iz trena u tren zanavlja i nema nikakve veze s kretanjem zvijezda, galaksija i maglina, niti s kretanjima atoma i molekula ili kretanjima čestica oko jezgra atoma. Čak i ako se pretpostavi kretanje unutar jezgre, ono neće imati nikakve veze sa supstancijalnim kretanjem jer su ova kretanja prostorna i akcidentalna, dok je supstancijalno kretanje u osnovi filozofski problem, a ne naučni i empirijski.
2. Akcidenti koji izgledaju mirujući i nepokretni imaju neprestano neosjetilno kretanje jer je njihova egzistencija također protegnuta u kanalu vremena i dok jedan njihov vremenski dio ne nestane, drugi dio se neće pojaviti. Zato je cjelokupni materijalni svijet neprestano u stanju nestajanja, nastajanja i zanavljanja i u njemu se ne može naći niti jedan nepromjenjiv i nepokretan egzistent. Drugim riječima, postojanje nepokretnosti / mirujućeg je relativno i apsolutna nepokretljivost ne postoji.
3. Moguće je da materijalni egzistent posjeduje istovremeno brojna kretanja, kao što i planeta Zemlja, poput svih materijalnih supstanci, ima supstancijalno kretanje i na ovoj osnovi njena egzistencija se uvijek iznova zanavlja, kao što i svi njeni atributi i akcidenti uvijek iznova dolaze u postojanje. Nadalje, ona rotira oko svoje ose dok kruži oko Sunca, a ima i druga kretanja koja su ustanovili astronomi.
Isto tako je moguće da tijelo koje je podređeno drugom krećućem tijelu posjeduje jedno ili više njemu podređenih kretanja. Naprimjer, egzistenti na Zemlji imaju kretanja podređena njoj, čak i ako oni sami ne posjeduju neovisna kretanja, i baš kao što i sama Zemlja ima kretanje podređeno kretanju Sunčevog sistema u galaksiji, tako i oni imaju kretanja u prostoru podređena kretanju galaksije. Zato jedinstvo krećuće stvari nije razlogom jedinstva kretanja, iako bi individualno jedinstvo kretanja bilo bez značenja bez jedinstva krećuće stvari.
4. Nekada se brojna kretanja direktno pripisuju krećućem, ali nekada se kretanja u krećućem događaju pomoću drugog kretanja, bez kojega se ono ne bi ni desilo, poput spiralnog kretanja Zemlje koje se dobija posredstvom njenog translatornog kretanja, što je, ustvari, atribut ovog kretanja, ili poput kretanja automobila koje je nositeljem atributa postepenog uvećanja ili smanjenja brzine (ubrzanja), ili poput supstancijalnog kretanja tijela koje je nositelj atributa pojačanja i usavršavanja. Ovakva kretanja nazivaju se kretanje na kretanju.
5. Kao što je prije rečeno, pojam brzine dobija se preko odnosa između vremena i rastojanja. Zato samo vrijeme nije nositeljem atributa brzine, pa, prirodno, ni ubrzanje ni povećanje ili smanjenje brzine neće imati značenja za vrijeme. Zato, kada se kaže da je vrijeme prošlo brzo ili sporo, što se naziva i psihološkim vremenom, površnim je načinom izražavanja, a ovisi o kvalitetu percepcije prolaska vremena. Ovakve stvari, također, mogu se pripisati fizičkom vremenu.
Vrste supstancijalnog kretanja
Supstancijalno kretanje, kao i drugi oblici kretanja, samo po sebi ne iziskuje usavršavanje i pojačavanje, a argumenti njegovog postojanja ne dokazuju ništa drugo do postepenu promjenu i neprestano zanavljanje egzistencije supstance. Zato se, kao i u slučaju akcidentalnog kretanja, mogu postaviti tri njegova stanja, ili se može podijeliti u tri vrste:
1. jednoliko kretanje u kojem su svi potencijalni dijelovi supstance jednaki s obzirom na savršenstvo i razinu egzistencije,
2. pojačavajuće kretanje u kojem je svaki pretpostavljeni dio savršeniji od prethodnog dijela,
3. smanjujuće ili opadajuće kretanje u kojem je svaki naredni dio slabiji i nedostatniji od prethodnog dijela.
Pojačavajuće i smanjujuće kretanje mogu se smatrati sastavljenim od dva kretanja; prvog, koje se krećućem događa posredstvom drugog i kretanja bez posrednika, koje predstavlja opstanak supstance, dok posredno kretanje predstavlja njeno usavršavanje ili opadanje. Ovo je poput ubrzavajućeg kretanja, čije se uvećanje ili smanjenje brzine smatra uzlazećim ili opadajućim kretanjem u prostornom ili nekom drugom kretanju. Kretanje koje počinje pozitivnim ubrzanjem a potom ima negativno ubrzanje može se predstaviti kao prava linija iznad koje se, od njene početne tačke, uzdiže kriva koja potom pada natrag kako bi pravu liniju susrela na njenom kraju. Uzlazeća kriva predstavlja pozitivno ubrzanje, a opadajuća kriva predstavlja negativno ubrzanje.
Ova slika ima jasniji primjer u slučaju supstanci koje posjeduju dvije hijerarhijske forme (ṣūrat-e motarākeb), na način da niža forma posjeduje jednoliko supstancijalno kretanje, čija se razina egzistencije ne usavršava niti opada, dok viša forma posjeduje uzlazeće ili opadajuće kretanje. Naprimjer, sastavni elementi biljke ostaju u istom stanju u kojem su bili na početku, dok se biljna forma postepeno usavršava, a potom ulazi u fazu vehnuća i raspadanja i na koncu istruhli i biva uništenom. Ovo je tačka u kojoj opadajuća kriva susreće pravu liniju.
Oni koji se oslanjaju na neke druge definicije kretanja izveli su zaključak o nužnosti njegovog bivanja usavršavajućim, pa su i u slučaju supstancijalnog kretanja također imali stav da je ono nužno pojačavajuće i usavršavajuće, čak i ako naša osjetila ne mogu percipirati ovo pojačavanje. Na isti način oni su opadajuća ili smanjujuća kretanja smatrali akcidentalnim. U 57. lekciji ovaj zaključak je kritiziran a njegova slabost je učinjena jasnom. Zato nema razloga da se opet ponavlja.
Veza između supstancijalnog kretanja i aktuelnosti i potencijalnosti
Kao što je prethodno objašnjeno, potencijalno i aktuelno su dva pojma apstrahirana iz veze između dva egzistenta, ranijeg i kasnijeg, i opstanka prethodnog egzistenta ili njegovog dijela u narednom egzistentu. Sada, što se tiče činjenice da se svi materijalni egzistenti neprestano zanavljaju, postaju i nestaju, može se postaviti pitanje: kako se može zamisliti opstanak prethodnog egzistenta i kako se definicija potencijalnosti i aktuelnosti može primijeniti na početak i svršetak kretanja?
Nekada se daje odgovor da, iako sam prethodni egzistent ne opstaje, njegovo ontološko savršenstvo biva sačuvano u narednom egzistentu, te se zaključuje da će svako kretanje biti usavršavajućim i pojačavajućim. Međutim, ne samo da se ovaj zaključak ne poklapa s opredmećenom zbiljom nego ni sam ovaj odgovor ne otklanja osnovnu poteškoću, jer uz dano iščeznuće prethodnog egzistenta, opstanak njegovih savršenstava nema nikakvog značenja izuzev da je naredni egzistent nakon poredbe savršeniji od prethodnog, a ovo se vraća na činjenicu da opstanak nečega od potencijalnog egzistenta u aktuelnom nije neophodan. Ovo značenje u skladu je s pretpostavkom uzastopnosti brojnih egzistenata od kojih je svaki savršeniji od drugog i s tumačenjem kretanja uzastopnim aktuelnostima koje se rukovodi uzastopnim mirovanjima.
Moglo bi se reći da, prema stavu za uspostavu kretanja, prethodni i naredni dijelovi nisu aktuelno brojni, nego su svi oni egzistent s jednom egzistencijom. Ovo je suprotno učenju o uzastopnim mirovanjima, prema kojem će svaki od njih, to jest, svaki vremenski dio imati specifičnu aktuelnu egzistenciju. Prema prvom stavu, jedna tekuća egzistencija beskonačno je raščlanjiva, a što je suprotno drugom stavu koji se zasniva na konačnim i neraščlanjivim dijelovima.
Ali, ovdje se ne vodi rasprava o potencijalnim dijelovima kretanja, nego o potencijalnosti i aktuelnosti kao početku i svršetku kretanja koje su izvan konteksta samog kretanja. U objašnjenju stoji da je kretanje definirano kao “postepen proces i izlazak aktuelnog iz potencijalnog”, na način da je potencijalnost početak kretanja, a aktuelno njegov svršetak. Međutim, nazvati prethodni dio kretanja potencijalnošću u odnosu na naredni dio jeste korištenje posebnog izraza prema kojem se opstanak nečega iz prethodnog dijela ne smatra neophodnim, čime se ne ostavlja prostora postepenom procesu iz potencijalnosti u aktuelnost i njihovom međusobnom vremenskom razmaku.
Izgleda da je izuzetno teško primijeniti navedenu definiciju na supstancijalno kretanje. Jedino se može primijeniti u slučaju hijerarhijskih formi, gdje je niža forma prethodni egzistent, tako da se može smatrati potencijalnom u odnosu na događanje više forme koja je samo supstancijalno kretanje jer je opstanak dijela kretanja niže forme dovoljna za vrijeme događanja više forme, premda je viša forma samo kretanje. No, u slučaju prostog i jednolikog supstancijalnog kretanja ne može se dokazati da su potencijalnost i aktuelnost dva egzistenta izvan konteksta kretanja kao njegov početak i svršetak.
Doista, ako se pretpostavi da u svijetu ne postoji ništa osim prostog tijela i da kroz vrijeme ono ostaje na svojoj specifičnoj konstantnoj ontološkoj razini, a da njegovi potencijalni dijelovi kontinuirano nastaju i nestaju, je li onda nužno da prije ili nakon njega postoji egzistent kao njegov početak ili svršetak?
Iz ovog postaje jasnija prednost definiranja svakog kretanja postepenom promjenom u odnosu na ostale predložene načine definiranja.
Kontinuitet supstancijalnog kretanja
U 29. lekciji razmatrano je jedinstvo svijeta, a za njega je dat i pregled različitih predloženih značenja. Ali, uspostava jedinstva ni u jednom od navedenih smislova nije ovisila o uspostavi supstancijalnog kretanja. Međutim, ponekad se uspostava jedinstva materijalnog svijeta zasniva na supstancijalnom kretanju, a jedinstvo svijeta čak se smatra jednim od zaključaka učenja o supstancijalnom kretanju. Kaže se da će uspostavom supstancijalnog kretanja cjelokupni materijalni svijet biti jedno supstancijalno kretanje, iz čije se svake kriške (maqāte‘) apstrahira specifično štastvo, a mnoštvenost materijalnih egzistenata zasnovana je na brojnosti ovih štastava.
Ovo se umu može približiti na način da su akcidenti i kretanja materijalnog egzistenta aspekti i prikazivanja egzistencije supstance. Ustvari, njihove egzistencije parazit su egzistenciji supstance. Međutim, same materijalne supstance ustvari su kontinuirana supstancijalna kretanja koja se mogu smatrati jednim egzistentom imajući na umu njihov kontinuitet. Na ovim osnovama može se tvrditi da je cijeli materijalni kosmos jedan kontinuirani egzistent.
Kontinuitet supstancijalnih kretanja može se razmatrati na dva načina: prvi je kontinuitet kretanja koja u postojanje dolaze uzastopno kroz vrijeme, što se može nazvati vertikalnim kontinuitetom, a drugi je kontinuitet istovremenih kretanja koja se događaju uporedo, što se može nazvati horizontalnim kontinuitetom. O svakom od ova dva oblika sada će se posebno raspravljati.
Vertikalni kontinuitet
Što se tiče vertikalnog kontinuiteta materijalnih egzistenata i njihovih supstancijalnih kretanja, može se reći da je svaki specifični materijalni egzistent koji se može razmatrati specifično supstancijalno kretanje koje se javlja u materiji. Naprimjer, egzistencija biljke je supstancijalno kretanje koje se događa u njenim komponentnim elementima. No, njena prethodna materija također ima svoje vlastito supstancijalno kretanje. Isto tako, koliko god se vraćali unatrag, uvijek će se dosegnuti drugo supstancijalno kretanje, a između njih nikad ne postoji nikakvo mirovanje koje ih razdvaja. Zato se može reći da su uzastopne pojave jedno supstancijalno kretanje koje posjeduje brojne kriške i iz svake od njih apstrahiraju se specifična štastva.
Međutim, ovo objašnjenje sporno je iz dva aspekta. Kao prvo, slučaj nije takav da svaka posebna kriška posjeduje jednu egzistenciju i jedno supstancijalno kretanje, prije je moguće da je egzistent složen od nekoliko hijerarhijskih formi i posjeduje nekoliko supstancijalnih kretanja, kao što je dokazano u 54. lekciji.
Kao drugo, kontinuitet dva uzastopna supstancijalna kretanja imat će stvarno jedinstvo kada među njima nema specifične granice, dok pretvorba jednog materijalnog egzistenta u drugi nije ovakva, a razlog tome su različiti učinci koji rezultiraju iz svakog od njih. Naprimjer, biljni učinci, to jest rast i razmnožavanje, jesu novim učincima koji se javljaju u materiji, a oni nikad nemaju nikakvu prethodnost u neživoj materiji, a počinju kada se biljna forma dogodi u materiji. Premda je biljna forma isto što i biljno supstancijalno kretanje, ona posjeduje određenu granicu koja je razdvaja od supstancijalnog kretanja prethodne materije. Drugim riječima, u protezanju supstancijalnog kretanja materije mogu se iscrtati tačke, koje se smatraju granicama između minerala i biljke, i od ovih tačaka se javlja novo supstancijalno kretanje koje se može prikazati zakrivljenom linijom, koja presijeca nižu pravu liniju u dvije tačke. Zato su uzastopna supstancijalna kretanja kontinuirani linijski fragmenti, koji se jedan od drugog razlikuju po specifičnim tačkama, a svaki linijski fragment ima svoje vlastite karakteristike.
Pošto se ove tačke iscrtavaju pomoću viših linija, niža prava linija koja se proteže kroz vrijeme može se smatrati jednom linijom koja pokazuje neprekidno jedinstvo prvotne materije kosmosa kroz vrijeme. Jedino se u tom smislu može uspostaviti jedinstvo materijalnog kosmosa.
Horizontalni kontinuitet
Što se tiče horizontalnog kontinuiteta materijalnih egzistenata i njihovog supstancijalnog kretanja, može se reći da, pošto ništavilo ne pravi nikakav procjep između dijelova materije i da ne postoji čisti vakuum između njih, svi oni posjeduju neprekidno jedinstvo i ovakav jedan egzistent posjeduje jedno supstancijalno kretanje.
Međutim, pored činjenice da je u gornjem objašnjenju kontinuitet supstancijalnog kretanja izveden iz jedinstva materije, a ne da je jedinstvo kosmosa uspostavljeno preko jedinstva supstancijalnog kretanja, drugog problema oko ovog stava nema, to jest, neprekidno jedinstvo za materiju kosmosa nije razlogom za jedinstvo njenih formi i jedinstvo njihovih supstancijalnih kretanja, jer je očito da svaka od formi posjeduje specifičnu granicu i naročite učinke koji nemaju veze s učincima zajedničke materije. Zato ispravnost horizontalnog kontinuiteta materijalnih egzistenata i njihovih supstancijalnih kretanja jeste jedino s obzirom na neprekidno jedinstvo njihove materije. Ovo jedinstvo i kontinuitet nisu nespojivi s mnoštvom formi i njihovim nastajanjem i propadanjem.
Nastavak:
Sažetak
1. Supstancijalno kretanje je neprestano zanavljanje egzistencije supstance i nema nikakve veze s kretanjem mikrotijela i makrotijela.
2. Egzistencija mirujućih akcidenata se, također, neprestano zanavlja i kod akcidenata nema apsolutnog mirovanja.
3. Moguće je da jedan egzistent ima nekoliko osnovnih i podređenih kretanja, a jedinstvo krećućeg ne ukazuje na jedinstvo kretanja, ali jedinstvo kretanja ukazuje na jedinstvo krećućeg.
4. Ponekad se kretanje posredstvom drugog kretanja pripisuje krećućoj stvari, a moguće ga je nazvati kretanje na kretanju.
5. Protok vremena je uvijek isti i kod njega usporavanje i ubrzavanje nema značenja.
6. Supstancijalno kretanje moguće je podijeliti u tri vrste:
a) jednoliko kretanje sličnih dijelova,
b) usavršavajuće i pojačavajuće kretanje,
c) smanjujuće ili opadajuće kretanje.
7. Pojačavanje i smanjivanje moguće je smatrati pozitivnim i negativnim ubrzanjem kretanja na kretanju.
8. Egzistenti koji imaju dvije ili više hijerarhijskih formi imat će nekoliko supstancijalnih kretanja.
9. Ukoliko neki egzistent ima formu i supstancijalno kretanje i nakon nekog vremena kod njega se pojavi druga forma i drugo supstancijalno kretanje, onda je prvu formu u odnosu na drugu moguće nazvati potencijalnom jer je jedan dio njene forme i supstancijalnog kretanja ostao skupa s drugim kretanjem.
10. Supstancijalno kretanje prostog tijela nije moguće protumačiti “postepenim izlaskom aktuelnosti iz potencijalnosti”, niti je moguće potencijalnost smatrati njegovim početkom, a aktuelnost njegovim svršetkom, jer u njemu nije moguće pretpostaviti ostanak dijela prethodnog egzistenta. Prema tome, spomenuta definicija kretanja nema univerzalnosti.
11. Pripisivanje potencijalnosti i aktuelnosti prethodnim i narednim dijelovima kretanja jeste korištenje posebnog izraza prema kojem se opstanak nečega iz prethodnog dijela ne smatra neophodnim. Pretvorba takve potencijalnosti i aktuelnosti neće biti postepena i s vremenskim razmakom.
12. Na dva načina moguće je zamisliti kontinuitet supstancijalnih kretanja: kontinuitet uzastopnih kretanja kroz vrijeme i kontinuitet istovremenih kretanja.
13. Uzastopna kretanja, iako se događaju bez vremenskog razmaka, ipak se ne mogu smatrati jedinstvenim kretanjem zbog granica koje ih međusobno razdvajaju.
14. Neprekidno jedinstvo dijelova materije nije razlogom za jedinstvo njenih istovremenih kretanja, jer svaki njen dio ima neovisnu formu te stoga posjeduje sebi svojstveno supstancijalno kretanje.