Islamski filozofi se dijele u dvije skupine: iluministe i peripatetike. Predvodnik islamskih ilumicionista je Šejh Šahabudin Suhravardi, naučnik 6-og stoljeća, dok je predvodnik islamskih peripatetičara Šejhu reis, Ebu Ali Ibn Sina.
Ilumicionistički filozofi su sljedbenici Platona, a peripatetičari sljedbenici Aristotela. Glavna i osnovna razlika ove dvije škole, iluminacijske i peripatetičke, jeste u tome da u iluminacijskoj filozofiji dokazivanje i racionalna razmišljanja nisu jedini metod i straživanja u filozofskim pitanjima, a posebno u islamskoj teozofiji. Pored toga, filozof mora da je iskusio i mistička putovanja srca, spiritualne kušnje protiv sebe, i pročišćavanje svoje duše da bi otkrio istine, dok je u peripatetičkoj filozofiji dužnost otkrivanja istina samo na razumu i dokazima.
Riječ “išrak” (iluminacija), što znači osvetljenje je povoljna riječ da dokaže iluminacijski metod istraživanja, dok riječ “mašša” (peripatetičar), što doslovno znači šetač je samo naziv te filozofije, i riječ mašša uopće nije povoljna riječ da bi ukazala na peripatetički metod filozofiranja. Rečeno je da je razlog što Aristotela i njegove učenike nazivaju peripatetičarima jeste u tome što je Aristotel imao naviku da predavanja u svojoj školi obično izlaže šetajući. S obzirom na ovo značenje, ako bi htjeli da peripatetičare nazovemo imenom koje će moći da ukaže na njihove filozofske stavove i metode, moramo upotrebiti riječ “demonstracije”. Zato možemo reći, da su filozofi podjeljeni u dvije skupine: iluminacijske i demonstrativne filozofe.
Ovde je važno pojasniti da li su stvarno Platon i njegov učenik Aristotel imali dva različita metoda u proučavanju istina, i da li je postojala ta naučna razlika između učitelja i učenika? Drugo pitanje je da li metod koji je odabrao Šejh Šahabudin Suhravardi (od sada ga zovemo njegovim kratkim nazivom Šejh Išrak) isti onaj koji je i Platon koristio i da li je Platon bio pristalica duhovnih putovanja i kušnji, asketizma duše i otkrivanja i pronalazaka srcem i da li je on bio kako kaže Šejh Išrak pristalica “intuitivne mudrosti”? Da li su pitanja koja su kasnije poznata kao razlike iluminacijske i peripatetičke škole, kao što su primarnost egzistencije ili esencije, jedinstvo ili mnoštvo bića, pitanje stvorenosti, pitanje složenosti tijela od prve materije i forme ili elementarnost (prostost) tijela, pitanje paslika i gospodara vrsta, pitanje mogućnosti ekselencije i desetak pitanja ove vrste, ista ona pitanja zbog kojih su se Platon i njegov učenik Aristotel razišli i do danas ta razlika postoji, ili su ta pitanja, sva ili neki dio tih pitanja, kasnije nastala u islamskoj filozofiji, dok Platon i Aristotel nisu ni slutili ove razlike?
Ono što možemo naglasiti za ova predavanja jeste da Platon i Aristotel sigurno nisu bili saglasni u svim pitanjima, odnosno imali su nesuglasica. Znači da je Aristotel sigurno negirao neke tvrdnje koje je Platon dokazao i predložio nova mišljenja pored Platonovih.
U aleksandrijskom periodu, koje graniči grčko i islamsko doba, sljedbenici Platona i sljedbenici Aristotela du formirali dvije različite grupe. Farabi ima poznati mali spis sa nazivom الجمع بين رأيی الحکيمين “Pomirenjemišljenja dva mudraca”. U ovoj knjizi je on ukazao na razlike koje su imali Aristotel i Platon i pokušao je riješiti nesuglasice između njih dvojice.
Kada čitamo Platonove i Aristotelove knjige, kao i knjige koje su napisane kao komentari sa ciljem da pojasne njihova mišljenja te kada posmatramo napredak filozofije u islamskom svijetu vidimo da pitanja koja su nesaglasna između iluminacijskih i peripatetičkih filozofa u islamskom svetu, osim dva tri pitanja, sva su nastala u islamskoj filozofiji i nemaju veze sa Platonovim i Aristotelovim razmišljanjima. To su pitanja kao egzistencija i esencija, stvorenosti, složenost tijela ili elementarnost, pravilo mogućnosti ekselencije, jedinstvo i mnoštvo bića i ostala slična pitanja. Pitanja kod kojih se javlja sukob i različitost u mišljenjima Platona i Aristotela uglavnom su one tri tvrdnje koje je Farabi naveo u svojoj knjizi, i naravno, ta pitanja se razlikuju od gore navedenih.
Po našem mišljenju razlika Platona i Aristotela su po tri pitanja koje ćemo kasnije naglasiti nešto opširnije.
Važnije od svega je to što je ostalo nerazjašnjeno i sumnjivo da je Platon pristalica duhovnog metoda, kao i duhovnog asketizma i otkrića putem srca. Zbog toga, teško je prihvatljivo da predstavimo Platona i Aristotela kao filozofe koji su imali dva različita metoda filozofiranja: iluminacijski i demonstrativni metod. Uopće nije jasno da je Platon u svom vremenu, ili čak u bliskom vremenu nakon njega bio poznat kao iluminacionista koji prihvaća unutrašnja prosvetljenja (kao metod filozofiranja). Šta više, nije poznato da je riječ peripatetičar korištena samo za Aristotela i njegove studente.
Šahrestani u drugom svesku svoje knjige الملل و النحل “Narodi i grupacije” piše:
“A u općem značenju riječi peripatetičari oni su pripadnici Likeja, i Platon je poštujući mudrost, izlagao svoje predavanje u šetnji, i u tome ga njegov učenik Aristotel slijedio, i zato njega (vjerovatno Aristotela) i njegove učenike nazivaju peripatetičari.”
Naravno, ne možemo sumnjati da su Aristotela i njegove sljedbenike nazivali peripatetičarima i da je taj naziv vrijedio i u islamskom periodu. Ono što je teže povjerovati i nije sigurno jeste to da Platon bude iluminacionista.
Mi prije Šejh Išraka ne nailazimo na tekst kod filozofa kao što su Farabi i Ibn Sina, niti kod historičara filozofije kao Šahrestania, da spominju Platona kao mudraca koji ide za intuicijom i iluminacijskom teozofijom. U tim knjigama uopće nema izraza “išrak” (iluminacija)[1]. Ustvari, Šejh Išrak je bio tak koji je počeo koristiti tu riječ kao termin i on je prvi koji je u uvodu svoje knjige حکمة الإشراق “Mudrost iluminacije” nazvao nekoliko ranijih naučnika kao Pitagoru i Platona, pristalice intuicije i iluminacijske teozofije, dok za Platona tvrdi da je “pročelnik iluminacionista”.
Po našem mišljenju, Šejh Išrak je bio pod uticajem islamskih gnostika i sufija, pošto je odabrao iluminacijski metod spoznaje. Spajanje iluminacije i demonstracija je lično Šejh Išrakov izum, ali je on, da bi njegovo mišljenje imalo više pristalica, spomenuo i nekoliko velikih i poznatih naučnika da su imali takav metod spoznaje. Šejh Išrak nikada ne navodi izvor svojih tvrdnji, kao što ne navodi izvore kada se radi o mudracima drevnog Irana. Da je imao neki dokaz sigurno bi ga naveo i ne bi ostavio svoje najomiljenije pitanje tako smućeno i nejasno[2].
Neki pisci historije filozofije pojašnjavajući Platonovu filozofiju, nikada ne naglašavaju njegov iluminacijski metod. U knjizi الملل و النحل “Narodi i grupacije” od Šahrestanija, تاريخ فلسفه “Historija filozofije” od dr. Humana, “Hisorija filozofije” od Vila Djuranta, سير حکمت در اروپا “Razvoj mudrosti u Evropi” od Forugija, nigde ne nalazimo iluminacijski metod, kako je Šejh Išrak to tvrdio. U knjizi “Razvoj mudrosti u Evropi” Forugi govoreći o Platonovoj ljubavi prenosi njegove riječi:
“Prije nego što dođe na Ovaj svet, duša je vidjela apsolutnu ljepotu i kada na Ovom svijetu vidi izglednu ljepotu, prisjeti se one apsolutne ljepote te je obuzme osjećaj tuge. Tijelesna ljubav je kao izgledna ljepota figurativna, dok je istinska ljubav nešto različito i to je osnova iluminacijskog opažanja i dosezanja vječnog života.”
Ono što je Platon u vezi ljubavi rekao, a kasnije postalo poznato po imenu Platonska ljubav, jeste ljubav prema ljepoti, što po njegovom mišljenju ima božansko porijeklo, i svakako nema veze sa onim što je Šejh Išrak rekao o pročišćenju duše i duhovnih putovanja prema Bogu.
Bertrand Rasel u prvom svesku svoje “Historije filozofije” često spominje miješanost racionalnosti i osvetljenje u Platonovoj filozofiji, ali nikada ne navodi dokaz za svoju tvrdnju i ne prenosi podatke da pojasni da li je osvetljenje kod Platona nešto što možemo dobiti putem asketizma i pročišćavanja duše, ili je isto onome što je prouzročeno ljubavlju prema ljepotama? Detaljnije istraživanje zahtjeva čitanje svih Platonovih spisa.
U vezi Pitagore možemo prihvatiti da je imao iluminacijski metod i najverovatnije je tim metodom inspirisan od strane istočnjačkih mudraca. Rasel, pošto pripisuje iluminacijski metod Platonu, tvrdi da je Platon taj metod pruezeo pod uticajem Pitagore.[3]
U Platonovim mišljenjima, smatrali ga iluminacionistom, što se metoda filozofije tiče, ili ne, postoje tri glavna mišljenja koja čine najprisutnije osnove njegove filozofije, i Aristotel se usprotivio u svim tim pitanjima:
1. Teorija formi: Prema ovoj teoriji, sve ono što vidimo na Ovom svetu, bilo akcident ili supstancija, ima istinu i porij eklo u drugom svetu i osobe ovog sveta su poput sijenke i slike onosvjetskim istinama. Naprimjer, ljudi koji žive na Ovom svijetu svi oni imaju jednu istinu i porijeklo u drugom svijetu i pravi i istinski čovjek jeste onosvjetski čovjek. Tako je i sa ostalim [ovosvjetskim] bićima.
Platon te istine naziva “ideje”. U islamskom periodu je riječ “ideja” prevedena u “misal”[4], a sve ideje ukupno su nazvane “Platonske slike”. Ibn Sina se oštro protivi teoriji Platonovih slika, dok je Šejh Išrak veliki pristalica ove ideje. Jedan od sljedbenika teorije slika jeste Mir Damad, kao što je i Mulla Sadra, samo što je interpretacija ove dvojice naučnika, a posebno Mir Damada, u vezi Platonovih ideja različita s onim što Platon izlaže, čak se razlikuje i sa Šejh Išrakovim objašnjenjima.
Od sljedbenika teorije Platonovih slika u islamskom periodu jeste i Mir Fendereski, poznati mudrac Safavidskog doba. On u vezi ovog pitanja ima poznate stihove u kojima je iznijeo svoje mišljenje o ovoj teoriji. Pjesma počinje sa ovim stihovima:
چرخ با اين اختران، نغز و خوش و زيباستی صورتی در زير دارد آنچه بالاستی
صورت زيرين، اگر با نردبان معرفت بررود بالا همی با اصل خود يکتاستی
اين سخن را در نيابد هيچ فهم ظاهری گر ابونصرستی و گر بوعلی سيناستی
2. Sljedeća osnovna i važna teorija Platona je u vezi čovijekove duše. On vjeruje da su duše pre nego što se spoje s tijelom, bile u većem i višem svetu, tj. svijetu ideja, i tek poslije stvaranja tijela, one su spuštene u tijelo i smještene su u njemu.
3. Treća teorija koju izlaže Platon je zasnovana na njegovim prethodnim mišljenjima, a izgleda kao zaključak koji proizlazi iz dvije prve tvrdnje, a to je da je spoznavanje predstavlja sâmo sećanje, a ne stvarno učenje. Znači sve ono što mi saznamo u Ovom svetu i mislimo da smo saznali nešto što od prije nismo znali i da smo ga po prvi put naučili, ustvari, samo je podsjećanje na stvari koje smo prethodno znali, zato što smo već rekli da su duše prije sjedinjenja s tijelom u Ovom svijetu, bile u višem svetu. One su u tom svijetu posmatrale i upoznale sve slike i pošto je istina svake stvari “slika” te stvari i duše su ih vidjele u prošlom svijetu, duše pre nego što dođu na Ovaj svet i sjedine se sa tijelima, poznaju istine stvari. Samo što smo mi nakon sjedinjenja duše sa tijelom izgubili to znanje i zaboravili smo ih.
Tijelo je prema našoj duši kao zastor koji je prevučen preko ogledala i pravi smetnju u odsijavanju svjetla i slike u ogledalu. Putem dijalektike tj. raspravljanja i razgovora i racionalnih metoda, ili putem ljubavi (možda i pročišćavanjem srca i duhovnih putovanja i asketizma i očuvanja duše, kako Šejh Išrak tvrdi) zastor se odstrani, svijetlo zasija i prikažu se oblik i slika na ogledalu.
Aristotel se ne slaže ni u jednom od pomenuta tri pitanja sa svojim učiteljem Platonom. Prvo ne priznaje slikovite [tj. imaginalne], nadmaterijalne i uzvišene univerzalije i za univerzalije, ili tačnije rečeno, za univerzalnost univerzalija, govori da je samo omogućeno kao mentalno biće. Kao drugo mišljenje, on vjeruje da se duša stvara posle stvaranja tijela, ustvari, istovremeno kada je tijelo upotpunjeno i savršeno i duša bude stvorena. Tako, tijelo nije zastor i smetnja duši za spoznavanje, nego je suprotno, jer tijelo jeste pribo sredstvo duše za sticanje novih poznatih stvari. Duša svoje spoznaje dobija putem upravo tih opažajućih moći u telu. Duša nije bila prije Ovoga svijeta u drugom svijetu da bi mogla da upozna nešto.
Nesuglasice Platona i Aristotela u ovim glavnim pitanjima i nekim drugim ne toliko važnim pitanjima, su prenesene i u kasnija vremena posle njih. U aleksandrijskoj školi, oba mudraca, Platon i Aristotel su imali svoje sljedbenike. Aleksandrijski sljedbenici Platona su nazvani “neoplatonisti”. Osnivač ove škole je bio Egipćanin Amonije Sakas, dok je najpoznatiji filozof ove škole također Egipćanin koji vodi porijeklo od grka, a on je Plotin, kojeg islamski istoričari nazivaju الشيخ اليونانی “Grčki učitelj”. Neoplatonisti su unjeli još novih studija u filozofiju, koje su vjerovatno preuzeli iz starih istočnjačkih spisa. Aristotelovi aleksandrijski sledbenici su mnogobrojni i oni su obično tumačili Aristotelovu filozofiju. Najpoznatiji filozofi ove škole su Temistije i Aleksandar Afridusijski.
S perzisjkog preveo: Seid Halilović
[1]Po mišljenju Henry Korbina prva osoba koja je uvela ovu riječ u islamski svijet je Ibnul-Vahšije (ابن الوحشية) (živio je krajem trećeg stolje’a i početkom 4-og). (Pogledati knjigu سه حکيم مسلمان “Tri muslimanska mudraca”, drugo izdanje, str. 73 i 182.)
Sejjid Husejn Takizade u svojim bilješkama “Historija nauka u islamu” (časopis مقالات و بررسی ها “Članci i istraživanja” od istraživačke grupe pri fakultetu teologije i islamskih učenja u Tehranu, broj 3. i 4., str. 213.) nakon što spominje knjigu od nepoznatog pisca koja je pripisana Ibnul-Vahšijeu, kaže:
“Druga knjiga istog Ibnul-Vahšije Nebtija jeste الفلاحة النبطية “Nebtijsko oslobođenje” koju pripisuje vavilonskom mudracu “Kusamiju”, a Kusami je tu knjigu, kako tvrdi Ibnul-Vahšije, prenjeo od starijih vavilonskih knjiga koje su napisali Zagris i Janbušad. Ibn Haldun sa posebnim istraživačkim ukusom, drugu knjigu (tj. El-felahetu en-nebtije) pripisuje Nebtijskim piscima koja je prevedena sa grčkog na arapski jezik. Na kraju posle istraživanja Gutešmida i njemačkog Noldekea, a posebno italijana Nalinoa shvatili smo da je knjiga izmišljena i puna praznih priča. Nalino smatra čak da Ibnul-Vahšije nije ni postojao, i te stvari je pisao Ebu Talib Zijat, koji je sastavljao ove spise i pripisivao ih izmišljenom autoritetu. Istraživači su na tom mišljenju da su ovu vrstu knjiga pisali Šo'ubije [iranski pobunjenici arapskoj vladi] koji su htjeli dokazati da su nauke sve kod nearapa, i da arapi nemaju povezanosti sa naukom i znanjem.
Uopće nije čudno ako je Šejh Išrak pogrešio zbog ove knjige tj. El-felahetu en-nebtije ili slične knjige koje su pisali Šo'ubije. Trenutno nemamo pristup knjizi El-felahetu en-nebtije da bi uporedili Šejh Išrakove tvrdnje sa tim temama, i da shvatimo da li je Šejh Išrak bio pod uticajem te knjige ili ne.
Prevodilac: Kako u vezi Šejh Išraka, tako i u vezi svih islamskih gnostika, mnogi se trude da pripišu njihova naučna dostignuća susjednim kulturama. Oni nemaju obzir na to, kako će i autor u delu o gnosticima pojasniti da islamska kultura sadrži dovoljno opsežnih predaja ta nema razloga da tražimo uzrok tih dostignuća u drugim kulturama. U ovom dijelu knjige su ujedno spomenute dvije tačke koje treba razdvojiti. Prvo je to da je Šejh Išrak uzeo misao i prvu ideju svoje filozofske škole od izmišljenih naučnika, kao što su Ibnul-Vahšijje. Kao što je rečeno, a kasnije će biti više govora o tom pitanju, bogatstvo islamske kulture ne dozvoljava da tako nešto bude istinito. Druga stvar je to da je Šejh Išrak u nekim svojim tvrdnjama, kao to da je Platon bio iluminacionista pogriješio, koristeći se nepotvrđenim izvorima. Ovo je nevažna greška naspram Šejh Išrakove škole, koja ne smije biti spomenuta sa tim navodom, odnosno da Šejh Išrakova škola bude predstavljena kao nevažeća. Zato što Šejh Išrakova tvrdnja, povezana sa ovom temom nije toliko odlučujuća, da ako ona bude preuzeta iz pogrešnih izvora, cijela njegova škola mišljenja bude ugrožena netačnim predrasudama.
[2]Napomena: U to vreme pisci nisu imali običaj da navode izvore svojih tvrdnji, dodajući i to da Šejh Išrakovo najomiljenije pitanje nije bilo to da dokaže da je eventualno Platon bio iluminacionista, nego je njegovo najvažnije pitanje bilo njegovo mišljenje, koje ne prima direktan uticaj od tog nevažnog pitanja. (op. prev.)
[3]Za više informacija o Pitagorinoj filozofiji, vidi drugi tom الملل و النحل “Narodi i grupacije” od Šahrestanija i prvi tom “Historije filozofije” od Bertrand Rasela.
[4]Misalna arapskom jeziku znači “slika”, kao što misl znači “slično”. Prevodilac.