Ibn Sina kao matematičar i prirodoslovac

Kao što je bio veliki filozof, Ibn Sina je skoro isto tako bio veliki naučnik i ljekar. U stvari, on je na Zapadu više poznat kao ljekar i stručnjak u medicini. Njegova slika kao princa ljekara ukrašavala je zidove mnogih katedrala po Evropi i Dante mu je ukazao počast stavljajući ga u čistilište među dva velika antička autoriteta u medicini Hipokrata i Galena.[1] I na Istoku je njegov uticaj kao ljekara uvijek dominirao i takav je ostao sve do danas. Ibn Sina se interesovao za sve grane prirodnih i matematičkih znanosti isto toliko koliko i za filozofiju i metodologiju znanosti o kojima raspravlja na početku svoje rasprave o prirodnoj filozofiji.[2] On je napisao više posebnih rasprava o problemima iz medicine, ali najznačajnija njegova djela o toj problematici su Qanun, koje se smatra riznicom informacija iz medicine i farmacije, i njegovo djelo Eš-Šifa gdje u odjeljku o naturalnoj filozofiji i matematici raspravlja o meteorologiji, mineralogiji, geologiji, a isto tako o aritmetici, geometriji, astronomiji i muzici. O nekim od problema iz knjige Eš-Šifā’, u kraćoj formi, raspravlja se u njegovim djelima Nedžât (Spas) i Danišname (Knjiga znanja). U svojim raspravama o prirodoslovnim naukama Ibn Sina se koristio svim načinima i putevima saznavanja koji su dostupni čovjeku; od racionalnog rezonovanja i interpretiranja svetih knjiga do opservacije i eksperimenta. U stvari, on je namjeravao da saznanje stečeno iz bilo kog od ovih izvora podvrgne svojoj opštoj viziji realnosti, realnosti koja se sastoji od univerzuma ili makrokosmosa, čovjeka ili mikrokosmosa i Boga kao metakosmičkog izvora svega, za kog su vezani i čovjek i univerzum, koji opet jedan sa drugim imaju interrelacije i podudarnosti.[3] U pogledu njegovog pristupa pojedinim prirodnim naukama on je posebno nastojao da zacrta logički metod za formiranje definicija vezanih za eksperimentalni postupak i za usvajanje aristotelovskog silogizma kao sredstva za postizanje saznanja koje ima više pojedinačni nego univerzalni karakter. Da bi ovo postigao on je središnji terminus logike koji je u aristotelovskom silogizmu metafizički uzrok zamijenio empirijskim i na taj način je adaptirao logiku kao induktivnu nauku.[4] Isto tako u svjetlu kasnijeg razvoja fizike interesantna je tema distinkcije koju Ibn Sina postavlja između primarnih i sekundarnih kvaliteta što je, kada je posredstvom Galileja sistematski primijenjeno na čitavu prirodu, dovelo do nastanka moderne fizike, fizike koja uvažava i razmatra samo kvantitativne aspekte prirode. Ibn Sina je također vjerovao u teoriju o talasima o kojoj on raspravlja u svojoj studiji o viziji i anatomiji oka.

Učitelj islamskih peripatetika jednako je pokazivao interesovanje i vještinu u opservaciji i eksperimentisanju.[5] Ovo se najbolje vidi u njegovim medicinskim djelima gdje on, dok raspravlja o dijagnozi neke bolesti i djelovanju pojedinih lijekova u njenom liječenju, obično govori o svom ličnom iskustvu sa pacijentom. Pored toga, njegove kliničke opservacije često ulaze u rasprave o psihologiji koja je po njegovom mišljenju, kao i po mišljenju drugih islamskih ljekara, u uskoj vezi sa medicinom. U geologiji, meteorologiji, astronomiji i fizici on se također jednako služi opservacijama i eksperimentisanjem. U raspravi o nastanku stijena i strukturi meteorita on piše o svojim ličnim opservacijama i o svom pokušaju u Harezmu da analizira, rastopi meteorit iz čega je dobio šaku pepela i zeleni dim, ali ne i rastopljeni metal. U pisanju o meteorologiji on opisuje da je mnogo puta posmatrao sunčani spektar u banji ili dok bi zalijevao povrće po bašti i taj je fenomen upoređivao sa velikim sunčanim spektrima koji se vide na nebu.[6] Kada je imao nekoliko godina slobodna vremena u Isfahanu želio je da za astronomiju sagradi novi opservatorski instrument i podvrgao je kritici neke Ptolomejeve instrumente.[7] I u fizici je vršio posmatranja kretanja izbačenih teških i lakih tijela i dao je fundamentalnu kritiku aristotelovske teorije o kretanju.

Medicinska djela Ibn Sināa predstavljaju vrhunac najvažnijih medicinskih dostignuća do njegova vremena. U tim djelima date su sinteze svih učenja grčkih, indijskih i iranskih medicinskih škola i novih dostignuća do kojih su bili došli islamski ljekari ličnim eksperimentisanjem i praksom. Među najvažnije prethodnike Ibn Sināa u islamskom svijetu koji su pisali djela iz medicine spadaju: Ebu el-Hasan ibn Ali et-Taberi, autor djela Firdews el-hikme (Raj mudrosti), Muhammed Zekerija er-Râzi, pisac knjiga Kitab el-hâwî (Sadržaj) i Kitab el-Mensûri (Knjiga el-Mensura) i Ali ibn Abbâs el-Ahwâzi, na latinskom jeziku poznat kao Hali Abbas, autor knjige Kâmil es-sina'a ili Kitab el-meleki (Liber regins, regalis disposito). Qanun Ibn Sināa znatnijim dijelom se bazira na ovim djelima i zbog svog savršenstva počeo je da se umjesto spomenutih knjiga upotrebljava kao osnovno štivo kojim su se služili studenti medicine i ljekari, pogotovo i zbog toga što su kasniji komentatori Qanuna napisali njegove brojne komentare u kojima su razjasnili poteškoće i nejasna mjesta. Najznačajniji od tih komentara jeste komentar kojeg je napisao Qutbuddin eš-Šîrâzî.[8]

Qanun, najveće medicinsko djelo Ibn Sināa možda je najpogodniji izvor za sagledavanje doprinosa kojeg je dao autor primjenjujući posmatrački i eksperimentalni postupak u prirodoslovnim naukama. Ovo se djelo dijeli na pet knjiga, a svaka knjiga ima posebno poglavlje i dijelove. U pet glavnih dijelova ovog djela raspravlja se o sljedećim ključnim pitanjima medicine: opis ljudskog tijela, o konstituciji ljudskog tijela, o temperamentu, o tjelesnim sposobnostima, o tjelesnim bolestima, o higijeni, o smrti itd., zatim se opisuju materia medica, pojedinačne bolesti koje umjesto jednog organa ili lokacije, zahvataju čitavo ljudsko tijelo, i najzad posljednji odjeljak se odnosi na farmakologiju koji sa gledišta eksperimentalnog postupka ima posebnu važnost.[9] Qanun je sinteza učenja i tradicijâ Hipokrata, Galena i Dioskoridesa, ali on sadrži dosta materijala kojeg nema u grčkim izvorima, posebno onog koji se odnosi na upotrebu lijekova od trava za liječenje raznih bolesti.

U Qanunu ima dosta novih otkrića koja su došla kao rezultat medicinskih eksperimenata, dokazivanja i zaključivanja samog Ibn Sināa, kao što su upotreba nekih trava, otkriće antiseptičkog dejstva alkohola i otkriće tumora na mozgu i ulcera na stomaku.[10] U fiziologiji i anatomiji oka i u njegovoj teoriji vizije koju je izložio u psihologiji ili u De anima (Nefs) Ibn Sina zastupa mišljenje da svjetlost dospijeva u oko izvana i da u isto vrijeme iz oka izlazi jedan „psihološki akt” i stiže do objekta.[11] Ibn Sina izlaže teorije koje su imale velikog uticaja na tako značajne ljude na Zapadu kao što su Rodžer Bekon i Robert Grostest (Grosseteste).[12]

Qanun, čiji dobar dio još nije dobro proučen, imao je velikog uticaja i na Istoku i Zapadu i uz druga njegova djela služi kao rječiti svjedok o izvanrednom Ibn Sināovom poznavanju medicine i kao argument i opravdanje zašto je on za period od oko hiljadu godina ostao poznat pod nadimkom Princ ljekara.

Djelo Eš-Šifâ’ prezentira drugi aspekt Ibn Sinaovog genija, ne samo kao filozofa nego također i kao prirodnjačkog historičara, fizičara i matematičara. U prirodnjačkoj historiji Ibn Sina podrobno raspravlja o svemu što je u njegovo vrijeme bilo poznato u nauci o životinjskom, biljnom i mineralnom carstvu. Onaj dio djela Eš-Šifâ’ u kojem se raspravlja o mineralima ima posebnu važnost zbog toga što je taj dio oko 1200. godine posredstvom Alfreda Sareshela preveden na latinski jezik pod naslovom De Mineralibus, i što je u srednjem vijeku i u doba renesanse imao velikog uticaja.[13] U ovom djelu Ibn Sina raspravlja o mineralogiji i hemiji kao i o geologiji. On kategorički odbija mogućnost transmutacije jednog metala u drugi, dok istovremeno akceptira kosmičke teorije u vezi sa alkemijom. On također klasificira i dijeli minerale na kamenje, rastopljive materije, sulfide i soli i raspravlja o manjim podjelama i karakteristikama svake skupine. U geologiji on opisuje formiranje sedimentarnih stijena, očvršćavanje kamena, oblikovanje planina pod dejstvom erozije mekših slojeva kamenja, promjene suhe zemaljske površine u more i vice versa, i porijeklo fosila iz davnih epoha. U dosta slučajeva on se poziva na svoja lična zapažanja za vrijeme brojnih putovanja po Iranu i prezentira otkrića koja su za historiju geologije od izuzetnog značaja.

U fizici, o kojoj raspravlja u knjizi Eš-Šifâ’ i u kraćim djelima, osnovna zasluga Ibn Sināa je njegova kritika Aristotelove teorije o projekcionom kretanju koja je kao Ahilova peta peripatetičke fizike. Protiv teorije Aristotela Ibn Sina je usvojio teoriju Johna Philoponosa i utvrdio da tijelo za vrijeme projekcionog kretanja ima u sebi određenu silu stečenu od uzročnika koji ga je stavio u pokret, koja bi trebalo da savlada i otkloni ono što mu sprečava kretanje u bilo kom pravcu, to jest da savlada rezistenciju sredine.[14] Osim toga, po mišljenju Ibn Sināa, što je također u kontradikciji i sa učenjem Johna Philoponosa, ova sila koju Ibn Sina naziva mejl-i qasrî ne rastura se po praznom, bezvazdušnom prostoru (vakuumu) nego, ukoliko bi bezvazdušni prostor bio takav da tijelo u njemu može da nastavi kretanje, ona će i dalje ostati. Ibn Sina je također želio da dadne kvantitativnu relaciju ovakvoj vrsti kretanja i on smatra da će tijelo stavljeno u pokret posredstvom neke sile imati brzinu u obrnutoj proporciji prema svojoj težini ili prirodnoj inklinaciji i da distanca koju prijeđe takvo tijelo koje se kreće konstantnom brzinom, stoji u neposrednoj proporciji sa težinom toga tijela. Ova teorija, preciznije razrađena posredstvom Ibn Sināovog savremenika Ebu el-Berekâta el-Bagdadija, jako je uticala na kasnije islamske filozofe kao što su Fahruddin er-Râzî i Nâsiruddin Tûsî. Na Zapadu je Ibn Sinaovu teoriju o kretanju pod dejstvom sile prvi prihvatio Andalužanin El-Bitrûdžî i njegovim posredstvom ova teorija je ušla u latinski svijet i direktno uticala na djela Petera Olivia u kojima je arapski termin mejl-i qasri preveden sa inclinatio violenta. John Buridan je ovaj termin nazvao impetus impressus i definisao ga kao rezultat mase i brzine, što je istovremeno snaga kretanja u modernoj fizici. Pojam impeto kojeg upotrebljava Galileo da označi snagu kretanja nije ništa drugo nego pojam nastao kod Johna Philoponosa i Ibn Sināa, ali više nije imao ono značenje koje je imao među piscima srednjeg vijeka. Za srednjovjekovne naučnike impetus latinskih filozofa bio je djelatni uzrok kretanja, ali za Galilea to je sredstvo za matematičko objašnjenje kretanja. Ovim novim načinom interpretacije i uz upotrebu nekih osnovnih pojmova srednjovjekovne filozofije prirode on je omogućio nastanak nove fizike.[15]

Što se tiče matematike i njenih mnogobrojnih grana Ibn Sina nema velikih zasluga kao što ih u toj oblasti ima Hādže Nasiruddin Tûsî koji se možda od svih islamskih filozofa najviše može porediti sa Ibn Sinâom. Ipak u jednoj od četiri tradicionalne grane matematike ili quadriviuma Ibn Sina je dao dosta veliki doprinos, a to je u muzici, predmetu u kom je bio verziran i u teoretskom i u praktičnom pogledu.[16] On je napisao više radova o muzici od kojih su sačuvana samo tri, i to odjeljci o muzici u djelima Eš-Šifâ’ , Nedžât i Dânišnâme. Prva dva odjeljka u djelima Šifâ’ i Nedžât napisana su na arapskom jeziku, a treći rad o muzici u djelu Dânešnâme napisan je na perzijskom jeziku gdje su prvi put data imena muzičkih tonova na perzijskom jeziku. U ovim radovima Ibn Sina je opisao najstarije forme muzičke harmonije, a isto tako i menzuralnu muziku u kojoj postoji sistem notacije pomoću koje se pokazuje dužina i visina tonova.[17] Ibn Sina je u svojim teorijama o muzici strogo slijedio El-Farabija. Oni svoja pisanja zasnivaju na muzici koja je postojala i koja je praktikovana u njihovo vrijeme i nisu bili samo transmiteri grčkih teorija o muzici. Činjenica da su oni upotrebljavali pitagorejsku skalu ne znači da su jednostavno slijedili teorije grčkih naučnika jer, pentatonična skala je upotrebljavana u Kini mnogo prije nego što je mogao biti uspostavljen historijski kontakt sa helenskom civilizacijom, a isto tako nezavisna od bilo kakvog grčkog uticaja mogla se susretati i u zapadnoj Aziji. Ibn Sina je izučavao i dešifrovao teoriju muzike koja je u njegovo doba postojala i izvođena u Iranu, a to je muzika koja je u najvećem dijelu sačuvana u Iranu sve do danas kao neprekidna tradicija klasične muzike.[18] Kada se izvodi današnja perzijska muzika mogu se čuti upravo oni tonovi na kojima su zasnovane Ibn Sināove teorije o muzici.

---