Prvod: Bećir Džaka
Prethodno: Eshatologija i duhovno jedinstvo
Suhrawardi je ponekad optuživan od strane nekih savremenih učenika za antiislamska osjećanja kao i za nastojanje da oživi zoroastrizam na štetu islama.[1] Međutim, nije tako niukom slučaju. Istina je, kao što je već opširno izloženo, da je Suhrawardi upotrebljavao zoroastrovske simbole da bi objasnio svoje učenje kao što su drugi, kao Džâbir ibn Hajjân, upotrebljavali hermetičke simbole. Ali to niukom slučaju ne znači da su njegova učenja bila antiislamska. Islamska univerzalnost je dozvoljavala da se u islam ubaštini dosta raznovrsnih elemenata i tako se stvarala mogućnost islamskom ezoterizmu da se koristi jezičkim formama tradicionalne mudrosti. A u Iranu gdje je Suhrawardijeva škola stekla najviše pristalica, islamska duhovnost, kao što kaže Masinjon (Massignon) služila je kao svjetlost pomoću koje je „Iran promatrao vidljivi svijet kroz sjajnu prizmu svojih starih mitova”.[2]
Išraqi tradicija premda je imala nekoliko komentatora i sljedbenika među sunnijama više se i brže širila u ši'ijskim krugovima. Suhrawardijeva djela služe kao glavni izvori za školu išraqi filozofije i mnogi kasniji filozofi stalno su pisali komentare i objašnjenja njegovih djela. Među najpoznatije komentare išraqi filozofije (hikmet el-išraq) spada komentar kojeg je napisao Suhrawardijev učenik i saradnik Šehrazûri, a najviše priznat komentar napisao je Qutbuddin Širazi, koji je bio slavni student Hādže Nasiruddina Tusija i Sadruddina el-Qonjevija. Ovaj posljednji, tj. Sadruddin el-Qonjevi bio je najistaknutiji tumač učenja Ibn Arebija na Istoku.[3] Između ova dva komentara, oba napisana u 13. stoljeću, komentar Qutbuddina Širazija stoljećima je izučavan kao „zvanični” komentar teksta. Ovaj komentar je štampan na marginama u starom litografskom izdanju djela Hikmet el-išraq. Ovo staro izdanje sve od doba njegovog izdavanja, u doba dinastije Kadžar, studenti upotrebljavaju u školama u kojima se izučava išraqi teozofija. Tri stoljeća kasnije, ovome komentaru je Mulla Sadra dodao svoje primjedbe.
Od komentatora koji su komentarisali druga djela Suhravvardija treba spomenuti Ibn Kemmûnea, Šehrzurija, i Allame Hillija koji su u 13. i 14. stoljeću napisali komentare njegovog djela Telwîhât (Bilješke), zatim Dželaluddina ed-Devvanija (15. stoljeće) i Abdurrezzaqa el-Lahidžija (17. stoljeće) koji su komentarisali djelo Hejakil en-nur (Hramovi svjetlosti). Isto tako treba spomenuti značajne filozofe i mudrace koji su potpadali pod uticaj učenja Suhrawardija. U ovu kategoriju prije svih treba ubrojiti ime Hodže Nasiruddina Tusija, velikog filozofa i naučnika iz 13. stoljeća. Premda je svojim majstorskim komentarom Ibn Sināovog djela Išarat oživio školu peripatetičke filozofije, oponentske škole išraqi školi, u nekim pitanjima kao na primjer u pitanju Božijeg poznavanja svijeta, on je pod uticajem iluminacionista. U tom pitanju on otvoreno odbacuje mišljenje Ibn Sināa i slijedi mišljenje Suhrawardija. Poslije toga nastavlja se širenje učenja Suhrawardija najviše među iranskim filozofima i mudracima, a zatim među filozofima u Anadoliji i Indiji, da bi u doba Safevida uticaj ovih učenja na islamski intelektualni život dostigao puni razmah.
U doba Safevida ši'izam postaje zvanična religija u Iranu, i ne samo da je obnovljena perzijska umjetnost i arhitektura, koje su postale poznate u čitavom svijetu, nego i intelektualne znanosti doživljavaju svoju renesansu, ali njihova renesansa nasuprot renesanse umjetnosti iz ovog doba, ostala je sve do naših dana skoro nepoznata izvan granica Irana.[4] Izučavanje filozofije i teozofije obnovio je Mîr Dâmâd,[5] veliki naučnik iz Isfahana u doba vladavine Šaha Abbasa. Mir Damad je bio naučnik koji je osnovao školu avicenizma interpretiranog na suhrawardijski način sa pozicija ši'ijskog opredjeljenja. Poslije Mir Damada, njegov najslavniji učenik i ličnost koja se smatra najvećim iranskim mudracem svih vremena Mulla Sadra konačno je upotpunio učenja Suhraw-ardija u svojim velikim sintetičkim djelima. Učenja Mulla Sadrāa obuhvataju i elemente peripatetičke filozofije kao i više osnovnih elemenata gnoze Ibn Arebijeve škole – sve u svjetlu učenja ši'izma, posebno u svjetlu metafizičkih elemenata sadržanih u knjizi Nehdžu el-belaga[6] (Sposobnost rječitosti) koju je napisao Ali ibn Ebi Tâlib.
Premda su u zvaničnim školama djela Suhrawardija postepeno padala u sjenu djela Mulla Sadrāa, upravo zahvaljujući djelima Mulla Sadrāa nastavljeno je izučavanje i išraqi doktrina. Tim putem je prodirao uticaj učenja Suhrawardija na kasnije filozofe kao što su Hadži Mulla Hâdî Sebzevâri[7] najistaknutiji komentator učenja Mulla Sadrāa u doba dinastije Qâdžâr, i Šejh Ahmed Ahsâî, osnivač šejhi pokreta i oponent prema nekim učenjima Mulla Sadrāa. I u Indiji se izučava Suhrawardi, bilo direktno ili posredstvom djela Mulla Sadrāa, koja se stalno predaju u islamskim školama na Indijskom podkontinentu sve do naših dana.[8] Tako je i u Iranu, gdje se tradicionalna filozofija i teozofija izučavaju sve do danas, ne samo u tradicionalnim školama (medresama), nego također i na Fakultetu vjerskih znanosti ili Teologiji na Univerzitetu u Teheranu. Postoji jedna posebna katedra za izučavanje išraqi filozofije, a druga za izučavanje doktrina Mulla Sadrāa i njegove škole.[9]
Uticaj Suhrawardija ne ograničava se samo na njegov uticaj u islamskom svijetu. Neka njegova djela prevedena su u Indiji na sanskrit za vrijeme vladavine mogulskih imperatora, a još prije toga neka su prevedena na hebrejski jezik. Tako su njegova učenja dospjela u dva potpuno različita svijeta, jevrejski i indijski. Njegova djela izučavao je i misteriozni zoroastrovski sveštenik Azer Kejvân kao i sljedbenici ovog sveštenika koji je u doba Safevida napustio Iran i otišao u Indiju. Vječna mudrost koju je Suhrawardi namjeravao da učvrsti, postala je još za njegova kratkog ovozemaljskog života dominantna intelektualna perspektiva ne samo u ši'izmu, ili još šire u istočnim islamskim zemljama, nego je prešla granice islamskog svijeta i stigla i u druge tradicije. Ona je po mnogo čemu postala značajan elemenat jednog zajedničkog svijeta u kojem je islam imao zajedničkog sa susjednim tradicijama, svijeta u kojem se pokazivalo transcedentno jedinstvo koje je skriveno u različitim pojavnostima istine.
[1] Pogledati, npr. A. von Kremer, Geschichte der herschenden Ideen des Islam (Leipzig, 1868), str. 89-100, gdje u dijelu pod naslovom „Antiislamische Bestrebungen” raspravlja o nekim doktrinama Suhrawardija.
[2] L. Massignon, Salmân et les premices spirituelles de l'Islam iranien (Paris, 1914), str. 11.
[3] Približavanje između Ibn Arabijeve i Suhrawardijeve škole postepeno je počelo posredstvom Qutbudina, da bi dostiglo kulminaciju posredstvom Mulla Sadre.
Ovdje treba istaći da je učenje o svjetlosti i o pojavnosti (phenomen) svjetlosti imalo važnu poziciju među pristalicama škole iluminacionista i prema tome, možda, nije slučajno što prvo ispravno objašnjenje duginog spektra u srednjem vijeku nalazimo u komentaru Kemaludina al-Farsija na Ibn Hajsamovo djelo Kitab al-menâzir, jer je Kemaludin bio učenik Qutbudina Širazija, i kako sam veli, slušao je o toj teoriji od svog učitelja.
[4] Prije Korbenovih istraživanja jedina istraživanja o školi safevidskog perioda na evropskim jezicima bila su ona što ih je izvršio M. Horten, koji je, pored naprijed spomenute studije o Suhrawardiju, napisao i dvije knjige o Mulla Sadru: Die Gottesbeweise bei Schirazi (Bonn, 1912), i Das philosophische System von Schirazi (1640), (Strassburg, 1913). Također, pogledati: Comte de Gobineau: La Philosophie et les religions dans l'Asie centrale (Paris, 1923). Isto tako u četvrtom dijelu djela A Literary of Persia od Edwarda Browna, spominju se imena raznih pisaca, ali kao što se od takvog djela i očekuje, većinom sa književnog aspekta. Djelo Muhameda Ikbala iz Lahorea Development of Metaphisics in Persia (London, 1908), uprkos nekih grešaka, kao npr. pripisivanje nastanka babaizma školi Mulla Sadra, spada u vrijedna djela. U stvari treba reći da je Bab bio učenik škole Ahmeda Ahsaija, koji je napisao komentar protiv jednog Mulla Sadrovog djela. Pogledati naš članak na perzijskom jeziku „Ašinäï bä Sadra der Magreb zemin” (Acquaintance with Mulla Sadra in the Occident – Poznanstvo sa Mulla Sadrom na Zapadu), u zbirci Jädnämeï Mulla Sadra, (Spomenica Mulla Sadra). str. 51-62
[5] O Mïr Dämädu i njegovim učenicima, pogledati članak H. Korbena „Confessions extatiques de Mir Dâmâd” u Me ‘langes Louis Maddignon (Damscus, 1956), str. 331-378, i članak S. H. Nasra „The scool of Ispahan” u History of Muslim Philosophy.
[6] O važnosti djela Nahdž el-belāgah u kasnijim školama hikmeta i u opštim relacijama između filozofije, teozofije i sufizma sa školom ši'izma, pogledati, Muhammad Husain Tabatabâi, „Musâhibât i ustâd Tabâtabâi ba profesor Henry Corbin dar bârei ši'a”, u godišnjaku Mekteb-i tešejju’ br. 2, str. 119 pa dalje (Qom, 1339).
[7] U vezi sa Sebzevarijem, pogledati, Muhamed Iqbal, The development of Metaphysics in Persia, str. 175-186, i poglavlje o Sebzevariju od S. H. Nasra u djelu History of Muslim Philosophy.
[8] Premda još uvijek nisu tačno određeni pravi putevi kojima je islamska filozofija, a posebno ove posljednje metafizičke škole, dospjela u Indiju, širina uticaja učenja Suhrawardija i Mulla Sadre može se odrediti po broju komentara i glosa koje su napisali indijski muslimani o njihovim djelima, zatim, po broju rukopisa njihovih djela koji se nalaze u bibliotekama kao što su Reza Library u Rampuru i Khuda-Bakhš Library u Patni, a isto tako i po njihovom uticaju na kasnija filozofska djela u Indiji kao što je El-Šams al-bâzighah koje je uvijek bilo omiljeni tekst iz filozofije u tradicionalnim školama indijskog potkontinenta. Pogledati poglavlje Taračenda „Growth of Islamic Thought in India” u History of Philosophy East and West, I, str. 488-514, a posebno str. 507.
Učenja Suhrawardija i Mulla Sadra, posebno ovog posljednjeg, i dalje se prate i izučavaju u islamskim školama u Indiji, a naročito u ši'itskim školama, kao što su škole u Lucknow i Rampuru, premda su ih, počev od 1947. godine, mnogi iste napustili zbog smanjenja budžeta i zbog nepostojanja knjiga na perzijskom i arapskom jeziku. Pogledati, rad Abu Mahfuza Ma'sumija „Sadruddin al-Širazi” u Indo-Iranica, 14:27 (decembar, 1961).
[9] Danas prvu katedru drži gospodin Mahmud Šehâbi, poznat u zapadnom svijetu po svom radu o duodecimalnom ši'izmu, štampanom u Kenet Morganovoj zbirci Islam, the Straight Path; drugu katedru vodi gospodin Mehdi Ilâhi, čija su djela, kao što su komentar Kur'ana, Divan sufijske poezije, komentar na al-Farabijevo djelo Fusus i Ilâhiyâti hâss wa ‘âmm, dobro poznata u svijetu gdje se govori perzijski jezik.
Što se tiče drugih učitelja koji predaju ovu tematiku u medresama, treba spomenuti slijedeće: Seyyid Muhamed Kâzim ‘Assār, koji je doskora predavao i na Teheranskom univerzitetu i u Sipehsalar medresi; Seyyid Abu al-Hasan Qazwini, možda najveći živi učitelj tradicionalne filozofije, sada živi u gradu Qazvinu gdje je okupio i gdje podučava jedan manji broj slušalaca; i Seyyid Muhamed Husein Tabatabāi, najznačajniji učitelj intelektualnih znanosti u Qomu, sadašnjem centru ši'itskih studija, i najplodniji savremeni hakim (mudrac-teozof) u Iranu. U njegova djela spadaju: tri toma djela Usul-i felsefe (Principi filozofije) koje je štampano sa komentarom Murteze Mutaherija; dvadeset dvotomni komentar Kur'ana pod naslovom al-Mîzân od čega je do sada objavljeno jedanaest tomova i odgovori na pitanja koja mu je postavljao H. Korben, što je objavljeno u godišnjaku Mekteb-i tešeyyu’, br. 2. Sada on radi na novom izdanju Mulla Sadrovog djela Asfâr i to sa svojim komentarom, koje će biti objavljeno u Teheranu.