Prethodno: Djela Šejhul-išraqa Suhrawardija
Izvori iz kojih je Suhrawardi preuzimao elemente i sintetizovao ih u išraqi teozofiju su prije svega djela sufija, posebno djela Halladža i El-Gazalija. El-Gazalijevo djelo Miškatu el-Envâr (Svjetiljka svjetlosti) imalo je direktnog uticaja na način Suhrawardijevog poimanja odnosa svjetlosti i imama. Drugi izvor je islamska peripatetička filozofija, posebno filozofija Ibn Sināa[1] koju je Suhrawardi, kasnije, djelimično kritikovao, ali smatrao je neophodnom osnovom za shvatanje išrâqi doktrina. Od predislamskih izvora Suhrawardi se dosta koristio pitagorejstvom, platonizmom kao i hermeticizmom u obliku kakav je postojao u Aleksandriji i kakav je kasnije sačuvan i širen po bližnjem Istoku posredstvom Sabejaca iz Harrana koji su hermetička djela smatrali svojim knjigama.[2]
Pored ovih grčkih i „mediteranskih“ izvora Suhrawardi je ukazivao posebnu pažnju mudrosti drevnih Iranaca i namjeravao da oživi njene doktrine. On je mudrace drevnih Iranaca smatrao direktnim nasljednicima mudrosti koja je objavljena poslaniku Idrisu ili Uhnuhu, hebrejski Enoh, koga islamski naučnici poistovjećuju sa Hermesom. Iz zoroastrizma, posebno se koristio simbolizmom svjetlosti i tmine i zoroastrovskom angeologijom odakle je preuzeo mnoge termine. Ali Suhrawardi je jasno pokazao da niukom slučaju nije dualist niti je imao namjeru da prihvati ezoterična učenja zoroastrizma. On se identifikovao sa grupom iranskih mudraca čije su se ezoterične doktrine zasnivale na jedinstvu Božanskog načela što je kao tajna tradicija postojalo u zoroastrovskoj zajednici. Ili, kao što sam Suhrawardi o tome piše: „Među starim Irancima postojala je grupa ljudi koji su bili kao vodiči ka istini, a njih je istina vodila pravim putem. Ovi drevni mudraci nisu bili kao oni koji su se zvali magi. Njihovu uzvišenu i prosvijetljenu mudrost koju potvrđuju spiritualna iskustva Platona i njegovih prethodnika, mi smo po drugi put oživjeli u svojoj knjizi Hikmetu el-išrâq.“[3]
Uprkos toga ne treba pomisliti da je Suhrawardi, koristeći se mnogobrojnim i raznovrsnim izvorima, stvorio neku vrstu eklektičkog sistema. Suhrawardi smatra da je ponovo sjedinio ono što on naziva el-hikmetu el-ledunijje ili Božanska mudrost i el-hikmetu el-atiqa ili drevna mudrost. On je vjerovao da je mudrost univerzalna i vječna, philosophia perennis et universalis, da je postojala u različitim formama kod Indijaca, Iranaca, Babilonaca i Egipćana, a također i kod Grka sve do Aristotela. Za Suhrawardija Aristotel nije predstavljao početak grčke filozofije, nego pak njen završetak. On je, po Suhrawardiju, dokrajčio ovu tradiciju na taj način što ju je postavio u granice racionalističkih aspekata.[4]
Suhrawardijev koncept historije filozofije sam po sebi je vrlo interesantan, jer rasvjetljava osnovni aspekt išraqi mudrosti. Po mišljenju Suhrawardija i mnogih drugih srednjovjekovnih autora, mudrost ili teozofiju Bog je objavio čovjeku preko poslanika Idrisa ili Hermesa koji je na Istoku, kao i u nekim školama na Zapadu, kroz čitav srednji vijek smatran osnivačem filozofije i znanosti. Ta je mudrost, zatim, podijeljena na dvije grane od kojih je jedna stigla u Iran, a druga u Egipat. Iz Egipta je prešla u Grčku i najzad je iz Grčke i Irana dospjela u islamsku civilizaciju. U stvari, Suhrawardi smatra da su njegovi najneposredniji prethodnici u islamskom svijetu bili ne dobro poznati filozofi, nego prve sufije. On u jednom svom djelu opisuje san u kome se susreće sa autorom Aristotelove Teologije – čijim autorom smatra Aristotela, a u stvari autor je Plotin i pita ga da li se peripatetičari kao što su El-Farabi i Ibn Sina, mogu smatrati pravim filozofima u islamu. Aristotel mu odgovara: „Nisu oni filozofi ni koliko za jedan na hiljadu. Pravi fiolozofi su sufije Bistâmi i Tusterî.“[5]
Suhrawardijeva predstava o prenošenju ove univerzalne mudrosti posredstvom niza slavnih mudraca (od kojih su neki mitski iranski mudraci i vladari) ukratko se može prikazati na sljedeći način:
Hermes
Agatodemon (Set)
1. Asklepije (Eskulap) 1. Iranski prvosveštenik
2. Pitagora 2. Kejûmers
3. Empedokle 3. Feridun
4. Platon (i neoplatonisti) 4. Kej Husrev
5. Zunnun el-Misri 5. Ebu Jezid el-Bistâmi
6. Ebu Sehl et-Tusterî 6. Mensur el-Halladž
7. Ebu el-Hasan el-Harreqâni
Suhrawardi
Kao što se vidi učitelj išraqi filozofije smatra sebe kao fokusnom tačkom u kojoj se po drugi put sjedinjuju dvije tradicije mudrosti koje su i nastale iz jednog prvobitnog izvora. Zato je on mislio da sintetizira mudrost Zoroastra i mudrost Platona kao što je tri stoljeća kasnije u susjednoj vizantijskoj civilizaciji pokušavao da učini Plethon Gemistos, premda su kasnije uticaji ove dvije ličnosti bili sasvim različiti.
Značenje išraqa
Islamski historičari i filozofi se ne slažu u definisanju značenja išraq spoznaje koju Suhrawardi definiše kao sintezu dvije tradicije jedne mudrosti. El-Džurdžâni u svojoj poznatoj knjizi Ta'rifât ili Definicije naziva išraqi filozofe „filozofima čiji je učitelj bio Platon“, dok Abdurrezzaq el-Kâšânî u svom komentaru Ibn Arebijevog djela Fusus el-hikem (Dragulji znanja) naziva ih sljedbenicima Seta (Šita) koji je, prema islamskim izvorima, bio osnivač esnafskih organizacija i od koga je potekla inicijativa organizovanja esnafa koji su imali bliske veze sa hermeticizmom. Ibn Vahšijje, koliko se zna, je prvi autor u islamskom svijetu koji je upotrijebio izraz išrâqî. Po njemu išraqijjuni su bili klasa egipatskih sveštenika koji su bili djeca Hermesove sestre.[6]
Iz ovih definicija vidimo da skoro svi zainteresovani vezuju išraqi mudrost za vrijeme prije Aristotela, tj. za period kada se filozofija još nije bila racionalizirala i kada je intelektualna intuicija još uvijek bila način par excellence za spoznaju. I sam Suhrawardi zastupa sličnu definiciju u pogledu išraqi filozofije kada piše:
„Iako sam prije ove knjige napisao nekoliko kraćih rasprava o filozofiji Aristotela, ova se knjiga razlikuje od njih i ima svoj posebni metod. Sav materijal knjige nije nastao kao rezultat razmišljanja i umovanja nego su u tome veliku ulogu odigrale intelektualna intuicija, kontemplacija i asketska praksa. Pošto naše kazivanje nije nastalo iz racionalnih demonstracija, nego pomoću unutrašnje vizije i kontemplacije, ne može biti razoreno sumnjama i iskušenjima skeptika. Kogod je na putu prema Istini, on je na tom putu moj drug i pomagač. Postupak učitelja filozofije i imama mudrosti, tj. božanskog Platona, bio je takav i mudraci koji su prethodili Platonu, kao što je npr. otac filozofije Hermes, išli su istim putem. Kako su stari mudraci, zbog neznanja širih slojeva, saopštavali svoja kazivanja tajnim simbolima, reputacije koje su pisane protiv njih odnose se samo na spoljašnji smisao njihovih kazivanja, a ne na stvarne intencije tih kazivanja. A išraqi mudrost, koja se zasniva na dva principa, principu svjetlosti i principu tmine, i to na način kako su je interpretirali iranski mudraci kao što su Džamasp, Feršâdšûr i Buzurdžimihr, sadržana je u tim tajnim i skrivenim simbolima.“[7]
Kategorije onih koji znaju
Iz citiranih riječi Suhrawardija proizilazi da se išraqi mudrost zasniva na diskurzivnom zaključivanju i intelektualnoj intuiciji. Prvo se postiže vaspitanjem umnih sposobnosti, a drugo čistoćom duše. Suhrawardi u stvari dijeli one koji tragaju za istinom u četiri kategorije, postavljajući kao kriterijum koja je od ove dvije sposobnosti kod koga razvijena ili u kolikoj su mjeri kod koga obadvije razvijene. Ta podjela je sljedeća:[8]
1. Oni koji su tek osjetili žeđ za znanjem i krenuli u potragu za njim.
2. Oni koji su postigli formalno znanje i usavršili se u diskurzivnoj filozofiji, ali su neupućeni u gnozu. Suhrawardi u ovu kategoriju ubraja El-Farabija i Ibn Sināa.
3. Oni koji uopšte nisu posvećivali pažnju diskurzivnim oblicima znanja nego su kao Hallâdž i Tusterî pročistili dušu i postigli intelektualnu intuiciju i unutrašnje prosvjetljenje.
4. Oni koji su se usavršili u diskurzivnoj filozofiji i postigli prosvjetljenje ili gnozu. Suhrawardi ovakve nazive hakîm muteellih – doslovno značenje teozof – i među njih ubraja Pitagoru, Platona, a u islamskom svijetu sebe.[9]
Iznad ovih kategorija stoji hijerarhija duhovnih bića na čijem se čelu nalazi Pol (qutb) ili imâm u čije ime svi drugi članovi duhovnog niza djeluju kao njegovi predstavnici. Ova duhovna bića su sredstva pomoću kojih se ljudske duše prosvjetljuju i na koncu se sjedinjuju sa svojim Polom (gutbom), krajnjom tačkom.
Nastavak: Geografski simbolizam kod Suhrawardija
[1] Na početku svoga djela Gurbet al-garbiyah (Priča o zapadnom egzilu) Suhrawardi piše da je Ibn Sina stigao do izvora išrāqi mudrosti, ali nije uspio da je potpuno otkrije. Vidi u Korbenovom djelu Opera…, II, 275.
[2] Pogledati rad L. Masinjona pod naslovom „Inventaire de l'Hermetisme arabe“, u zbirci A. J. Festugiere-a i A. D. Nock, La Revelation d'Hermès Trismegiste (Paris, 1948) vol. I, i još uvijek autoritativnu studiju od D. Chwolsohna, Die Ssabier und der Ssabismus (St. Petersburg, 1856).
[3] Kälimät al-tasawwuf, rukopis u Ragib biblioteci u Istanbulu, br. 1480, list 407 b. Također, pogledati H. Korben, Les Motifs zoroastriens dans la philosophie de Suhrawardi (Teheran, 1948), str. 24.
Djelo „Kälimät al-tasawwuf“ sadrži mnoge osnove Suhrawardijeva učenja, i ako bi se publikovalo njegovo kritičko izdanje, zaslužuje da se detaljno prouči. Postojao je veoma interesantan komentar toga djela kojeg je napisao Muhamed Ali Isfahani, poznat kao Ali Hazîn, koji spada u iranske mudrace 18. stoljeća. On je otputovao u Benares da bi tamo proveo posljednje dane svoga života i bio sahranjen u tom gradu. Većina današnjih sufija u Benaresu dovodi svoje porijeklo u vezu sa njim. Međutim, njegov komentar koji pokazuje vezu njegove škole sa školom Suhrawardija, izgleda da je izgubljen.
[4] Suhrawardi je svoje vjerovanje u univerzalnost tradicionalne mudrosti sasvim eksplicite izložio u šestoj knjizi Fizike svoga djela Mutârehât. Pogledati H. Korben, Opera…, I, xii.
[5] Opis ovog sna dat je u 55. dijelu Metafizike djela Telwîhât, a također u djelu H. Korbena Les Motifs zoroastriens, str. 28-29.
[6] Pogledati, Ibn Wahšiyyah, Ancient Alphabet and Hieroglyphic Characters (London, 1806), str. 100, i Opera…, vol. I, gdje Korben prezentira informacije koje smo mi ovdje sumirali.
[7] H. Corbin, Opera…, vol. II, str. 10-11.
[8] Ibid.
[9] Otuda je u Iranu riječ muteellih postala titula grupe mudraca, među kojima je najistaknutiji veliki safevidski hakim Mulla Sadrâ, koji je prozvan „Sadr al-muteellihin” tj. prvi među teozofima.