Ontologija Ibn Sinaa (Avicene)

Metafizika Ibn Sināa u suštini svojoj odnosi se na ontologiju, a rasprava o biću i svim njegovim distinkcijama zauzima centralno mjesto u njegovim metafizičkim spekulacijama.[1] Realitet svake stvari zavisi o njenoj egzistenciji i spoznaja nekog objekta u krajnjoj instanci je spoznaja njegovog ontološkog statusa u univerzalnom nizu egzistencije koji (status) određuje sve njegove atribute i kvalitete. Sve što je u Univerzumu, samim tim što egzistira, utonulo je u Biće. Međutim, Bog ili Čisto Biće koji je prapočelo svega i tvorac svega nije prva karika u jednom neprekidnom nizu i prema tome nema „supstancijalne“ niti „horizontalne“ veze sa bićima ovog svijeta.[2] Bog prethodi Univerzumu i prema njemu je transcedentan. To je Bog kakav se poima u vjerama abrahamske tradicije. Takvu predstavu o Bogu ne nalazimo samo kod muslimanskog Ibn Sinā, nego također i kod jevrejskih i hrišćanskih filozofa koji imaju istu koncepciju Vrhovnog Božanstva i koji su kao i Ibn Sina usaglasili dogme i načela grčke filozofije sa monoteizmom.

Ibn Sinaovo učenje o egzistenciji – egzistenciji u kojoj su svi elementi zajednički, a ne da se ona ograničava samo na jedan žanr koji bi im bio zajednički – oslanja se na dvije fundamentalne distinkcije koje karakterišu čitavu njegovu ontologiju. Jedna od tih distinkcija odnosi se na esenciju ili bit stvari (mâhijje) i njenu egzistenciju (wudžûd), a druga se odnosi na nužnost, mogućnost ili nemogućnost.[3] Kada neko razmišlja o nečemu on odmah u okvirima svoga mišljenja može da uoči dva različita aspekta onog o čemu razmišlja. Jedan je esencija ili bit toga, znači sve ono što dolazi kao odgovor na pitanje: „Šta je to?”, a drugi je aspekt egzistencija tog objekta. Na primjer kada neko pomisli na konja, on u svom mišljenju može da postavi razliku između ideje konja i njegove suštine koja podrazumijeva oblik, formu, boju i sve drugo što obuhvata suštinu konja, i egzistencije toga konja u spoljnjem svijetu. U svijesti, bit stvari je nezavisna od njihove egzistencije. Neko može da razmišlja o biti nekog objekta, a da nikako ne pomišlja da li taj objekat egzistira ili ne egzistira. U vanjskom svijetu, međutim, suština i egzistencija bilo kog objekta su jedno te isto. To nisu dvije komponente od kojih bi svaka za sebe imala nezavisnu vanjsku realnost i koje bi udružene trebalo da formiraju neki objekat kao što npr. od vode i brašna nastaje tijesto. Samo u svijesti i u analizama ljudskog razuma mogu se ova dva elementa odvajati jedan od drugog, a svako zna da svaki objekat u univerzumu ima svoju suštinu kojoj je pridodana egzistencija.

Nakon što je objasnio i postavio ovu osnovnu distinkciju, Ibn Sina utvrđuje da, premda je egzistencija nekog objekta pridodana njegovoj esenciji, egzistencija je ono što svakoj esenciji ili biti daje njenu realnost i prema tome ona, egzistencija je glavna (așîl). U stvari, suština neke stvari nije ništa drugo nego njeno ontološko ograničenje koje se postavlja posredstvom razuma. Suhrawardi i Mir Damad nekoliko stoljeća kasnije ustali su protiv ovog načela islamske filozofije i nasuprot Ibn Sināu, tvrde da je suština glavna, a ne egzistencija. Sedam stoljeća poslije Ibn Sināa, javlja se Mulla Sadrā i ustaje u odbranu načela Ibn Sināa. Tako se po drugi put javlja zastupnik prednosti egzistencije nad esencijom u ličnosti Mulla Sadrāa. Šta više, on pri tom daje novo objašnjenje da egzistencija bilo koje stvari nije potpuno izdvojeni oblik egzistiranja, nego su sve egzistencije jedan stepen svjetlosti Bića (Prabića), da postoji transcendentno jedinstvo Bića (wahdet el-wudžud) skriveno iza zastora mnoštva bića i pojedinačnih oblika egzistencije.

Ibn Sinaova podjela bića na nemoguća (mumtani’), moguća (mumkin) i nužna (wadžib) u uskoj je vezi sa osnovnom distinkcijom između esencije i egzistencije. Ova podjela koju su prihvatili islamski filozofi poslije Ibn Sināa, kao i latinski skolastičari, ne postoji kod Aristotela u ovakvoj formulaciji. Takva podjela potiče samo od Ibn Sināa. U stvari Ibn Sina čitavu svoju filozofiju bazira na ovakvoj podjeli bićâ na troje i na međusobnim vezama i odnosima između esencije i egzistencije u svakom pojedinom od ova tri slučaja. Ako jedan subjekt zamisli esenciju nekog objekta i svjestan da se ni na kakav način ne može ostvariti egzistiranje toga objekta, tj. takav objekat ne može egzistirati, takav je objekat nemoguć i ne može postojati kao što je slučaj sa drugim nastankom univerzuma čija bi egzistencija bila metafizički apsurd i završila bi u kontradikcijama. Tako, ako je za esenciju nekog objekta svejedno da li egzistira ili ne egzistira, tj. može da egzistira ili da ne egzistira – taj objekat je moguće biće kao sva stvorenja u univerzumu čija esencija može da postane egzistentna ili da ostane neegzistentna. Najzad, ako je esencija neodvojiva od egzistencije i ako bi njeno neegzistiranje vodilo u apsurd i kontradikciju, takva egzistencija je nužna. U tom slučaju, esencija i egzistencija se poistovjećuju, jedno te isto su i takva egzistencija je nužno postojanje ili Bog koji ne može da ne postoji, jer su Njegova esencija i egzistencija jedno te isto. Njegova egzistencija je Njegova esencija i Njegova esencija je Njegova egzistencija.[4] Jedino je On taj koji ima egzistenciju u Sebi i koji postoji Sam po Sebi. Sve drugo što egzistira ima svoju egzistenciju kojoj se pridružila esencija kao slučajna i prema tome to su moguće egzistencije.[5] Postojanje čitavog univerzuma nema statusa uzvišenijeg od statusa mogućeg i u svakom momentu svoje egzistencije zavisi od egzistencije koja svim mogućim bićima pridaje egzistenciju stalnim izlijevanjem, izlučivanjem na njih svjetlosti Svoje egzistencije.

Prema tome, univerzum i sve što je u njemu su moguće egzistencije i metafizički su mogući samo uz nužnu egzistenciju. Osim toga, same moguće egzistencije dijele se na dvije vrste:

1. one koje, premda su same po sebi moguće, voljom nužne egzistencije postaju nužne;

2. one koje su samo moguće bez ikakve vrste nužnosti.

Prva vrsta ovih egzistencija sastoji se od čistih intelektualnih supstancija ili meleka, koji su „vječni efekti“ Boga u smislu da su pomoću Njega postali nužna bića. U drugu vrstu spadaju stvorenja na ovom nastalom i nestalnom svijetu koja u sebi sadrže načelo prolaznosti i koja su dakle nastala samo da bi opet nestala.

Osim ove podjele mogućih egzistencija na „vječne” i privremene ili stalne i prolazne Ibn Sina također dijeli egzistencije po kriteriju da li su supstancijalne ili slučajne, primjenjujući na esenciju egzistirajućih objekata Aristotelove kategorije na način kako ih je sistematizirao Porfirije. Prema ovoj distinkciji, egzistencije su slučajne ili supstancijalne, zavisno od toga da li je neka egzistencija zavisna od nečega, kao što je boja na zidu slučajna egzistencija, ili je nezavisna, kao što je sami zid, što je supstancijalna egzistencija. Sama kategorija supstancija dijeli se na sljedeće tri vrste:

1. intelekt (‘aql) koji je potpuno odvojen od materije i mogućnosti (potencijalnosti);

2. duša (nefs) koja je također odvojena od materije, ali kojoj je u njenom djelovanju potrebno tijelo;

3. tijelo (džism) koje je djeljivo i posjeduje širinu i dubinu.

Prema tome dijelovi univerzuma koji su u svom totalitetu kontingentni i mogući, također se dijele u tri vrste supstancija koje sačinjavaju različite oblasti kosmosa i čine sastavne dijelove od kojih je sačinjen univerzum i pomoću kojih se poimaju različite kosmičke znanosti.[6]

---