Pojam egzistencije

Preuzeto iz knjige “Osnove islamske filozofije” (lekcija 22.), Fondacija “Baština duhovnosti”, Mostar, 2013.

Prethodno: Uvod u ontologiju

Obuhvata:

Jedinstvo pojma egzistencije
Imenični i čestični pojam egzistencije
Egzistenciju i egzistent

Jedinstvo pojma egzistencije

Druga rasprava povela se o pojmu egzistencije i ticala se pitanja primjenjuje li se egzistencija na sve egzistente s jednim značenjem, ili stručnim jezikom kazano s jednoznačnošću, ili s brojnim značenjima, to jest s nekom vrstom višeznačnosti.

Ova rasprava vodi porijeklo od skupine dogmatskih teologa koji su zamišljali da se smisao u kojem se pojam egzistencije pripisuje stvorenjima ne može pripisati Svemoćnom Bogu. Iz toga je proisteklo tumačenje da kada se egzistencija pripiše stvari, onda ona poprima značenje onoga na šta se odnosi. Tako će, naprimjer, u slučaju čovjeka imati značenje čovjeka, a u slučaju drveta imati značenje drveta. Neki drugi su, pak, postavili dva značenja za egzistenciju: jedno specifično za Boga Svemoćnog, a drugo zajedničko svim ostalim stvorenim stvarima.

Ova nedoumica prvobitno proistječe iz miješanja između odlika pojmova i njihovih primjera; to jest, ono što se ne može porediti, a što pripada i Bogu Svemoćnom i stvorenjima, jeste primjer egzistencije, a ne njen pojam. Razlike među primjerima ne zahtijevaju i razlike u pojmu.

Izvorištem ove nedoumice može se smatrati brkanje štastvenih i filozofskih pojmova i to na sljedeći način: jedinstvo pojma ukazuje na zajedničko štastvo među primjerima samo kada je pojam od štastvenih pojmova. Međutim, pojam egzistencije je od filozofskih pojmova i njegovo jedinstvo ukazuje na aspektualno jedinstvo (wahdat-e hajşijjatī) koje razum zauzima kod apstrahiranja pojma egzistencija, a taj aspekt je odsustvo ništavila (neegzistencije).

U pobijanju prvog stava islamski filozofi su istakli nekoliko tvrdnji, uključujući i sljedeće: “Ukoliko bi egzistencija imala isto značenje kao i svaki subjekt na koji se ona odnosi, to bi nužno iziskivalo da se predikacija u jednostavnim pitanjima, koja je vrstom ustaljene predikacije, promijeni u primarnu predikaciju i bude po sebi očitom. Tada bi, također, poznavanje njihovog subjekta i predikata bilo jednako – pa ako se ne bi razumjelo značenje subjekta, ne bi se razumjelo ni značenje predikata.”

Za pobijanje drugog stava dano je objašnjenje koje glasi: “Ako bi značenje egzistencije s obzirom na Svemoćnog Boga bilo nešto drugo do njeno značenje s obzirom na kontingentne stvari, to bi nužno iziskivalo da proturječno značenje svakog od njih odgovara onom drugom, jer nema ničega na što se jedna od dviju proturječnosti ne bi odnosila. Naprimjer, svaka stvar je ili “čovjek” ili “ne-čovjek”. Proturječnost značenja egzistencije među kontingentnim stvarima jeste ništavilo. Pa ukoliko se egzistencija, baš u ovom smislu suprotnosti ništavilu, ne odnosi na Boga, ništavilo bi se tada odnosilo na Stvoritelja, a egzistencija koja bi se tada pripisala Njemu bila bi, ustvari, primjer ništavila!”

U svakom slučaju, onaj čiji um nije zbunjen ovakvim nedoumicama neće dvojiti oko činjenice da se izrazi egzistencija i bivanje koriste u jednom značenju u svim slučajevima te da nužni zahtjev jedinstva pojma egzistencija nije da svi egzistenti imaju zajedničko štastvo.

 

Imenični i čestični pojam egzistencije

Treća rasprava vezana za pojam egzistencije je o višeznačnosti izraza egzistencija između njenog imeničnog i neovisnog značenja i čestičnog i relacionog (harfī wa rabtī) značenja.

Pojašnjava se da u logičkim sudovima, u dodatku dvama imeničnim i neovisnim pojmovima (subjektu i predikatu), postoji drugi pojam koji se smatra kopulom / relacijom među njima, a u perzijskom jeziku to je riječ ast [a u bosanskom to je kopula “je”]. No, u arapskom jeziku ne postoji odgovarajuća riječ i u ovu svrhu se koristi odgovarajuća vrsta strukture rečenice. Ovaj pojam je vrsta čestičnog značenja, poput pojmova o kojima govore prijedlozi koji se ne mogu neovisno zamisliti nego se moraju poimati u kontekstu rečenice. Logičari ovo čestično značenje nazivaju relacionom ili kopulativnom egzistencijom (wodžūd-e rabtī jā wodžūd-e rābet), nasuprot njenom imeničnom značenju, koje može biti stvarni predikat, pa ga zbog toga nazivaju predikativnom egzistencijom (wodžūd-e mahmūlī).

Mulla Sadra u svom Asfāru napominje da upotreba izraza egzistencija u njegovom čestičnom značenju jeste poseban termin sa značenjem različitim od njenog stručnog i uobičajenog značenja koje je imenično i neovisno značenje te stoga upotreba riječi egzistencija u ovim dvama značenjima mora biti tretirana kao oblik višeznačnosti.

Neki na ovo nisu obratili pažnju te su pojam egzistencije smatrali apsolutno jednoznačnim. Oni su otišli tako daleko da su putem ovog pojma pokušali uspostaviti opredmećenu kopulativnu egzistenciju, objašnjavajući da se kada, naprimjer, kažemo: “‘Hasan je naučnik”, izraz “‘Hasan” zastupa specifičnu osobu, a da za izraz “naučnik” postoji nauka koja postoji u vanjskom svijetu. Stoga kopulativni pojam suda, o kojem govori riječ “je”, upućuje na objektivnu vezu između nauke i Hasana. Zato je, također, u kontekstu vanjskog svijeta uspostavljena svojevrsna relaciona egzistencija.

Ovdje dolazi i do brkanja logičkih pojmova i presudbi s filozofskim pojmovima i presudbama, tako da se presudbe sudova koje se tiču umskih pojmova prenose na objektivne primjere. Na temelju navedenog oni poriču postojanje odnosa u jednostavnim pitanjima (naprimjer, u formi “x postoji”), jer se ne može zamisliti odnos između same stvari i njene egzistencije. No, egzistencija odnosa u sudu koji govori o jednostavnoj stvari ne zahtijeva objektivnu izvanjsku egzistenciju odnosa u njenom primjeru; u osnovi, nikada niko i ne može smatrati da je odnos neka opredmećena i objektivna stvar. Ono što se o ovome najzad može kazati jeste da je odnos u jednostavnim pitanjima znak jedinstva primjera, subjekta i predikata, a u složenim pitanjima znak je njihovog opredmećenog ujedinjenja (ettehād-e ‘ajnī).

Čudno je da su neki od zapadnih filozofa porekli imenično značenje egzistencije (predikativne egzistencije) te da su oni pojam egzistencije sveli isključivo na čestično značenje, smatrajući ga kopulom između subjekta i predikata. Iz ovog razloga oni smatraju da jednostavna pitanja jesu pseudosudovi, a ne stvarni sudovi, jer oni smatraju da takvi sudovi u stvarnosti nemaju predikate!

Istina je da je ovakvo njihovo stajalište rezultat slabosti uma kod filozofskih analiza; u protivnom, imenični i neovisni pojam egzistencije nije nešto što bi se moglo poreći, naprotiv, čestično značenje je to koje jedino s teškoćama može biti uspostavljeno, naročito za nekoga u čijem jeziku za njega ne postoji odgovarajući ekvivalent. Naprimjer, kopulativno značenje egzistencije nema ekvivalenta u arapskom jeziku.

Moguće je da je razlog poricanja imeničnog značenja egzistencije u tome što u jeziku poricatelja postoji jedna riječ koja je jednaka čestičnom i imeničnom značenju egzistencije – za razliku od perzijskog u kojem se izraz hastī (bivanje) koristi za imenično značenje, a izraz ast (je) za čestično značenje. Zbog ovoga se javila uobrazilja da se značenje egzistencije apsolutno ograničava na čestično značenje.

Ponovno naglašavamo da se filozofske rasprave ne smiju oslanjati na one filološke i da se gramatičke i lingvističke presudbe ne smiju uzimati kao osnova za rješavanje filozofskih poteškoća. Trebali bismo uvijek paziti da ne dopustimo da nas obilježja riječi zavedu od puta preciznog znanja pojmova, niti da nas obilježja pojmova navedu na brkanja u spoznaji presudbi o opredmećenim egzistentima.

 

Egzistencija i egzistent

Druga tačka koju vrijedi spomenuti o izrazu egzistencija i njegovom pojmu jeste sljedeća: budući da je riječ egzistencija (wodžūd) izvor izvođenja riječi egzistent (moudžūd), ona je infinitiv (a arapske riječi se obično izvode iz infinitiva) i uključuje značenje zbivanja (hadaş) te se veže za subjekt ili objekt, a ekvivalentni izraz u perzijskom jeziku je būdan (biti, postojati). Isto tako, s gramatičkog aspekta izraz moudžūd je glagolski pridjev trpni i uključuje značenje radnje glagola nad bīti (źāt) (to jest, bīt egzistenta je objekt nad kojim se vrši radnja glagola). Ponekada se iz riječi moudžūd dobija vještački infinitiv sa sufiksom jjat (maṣdar-e dža‘lī) u formi moudžūdijjat (egzistentnost, bivanje egzistentom) i koristi se kao ekvivalent riječi wodžūd.

Riječi u arapskom jeziku koje se koriste u infinitivnoj formi ponekad su odvojene od svog značenja odnosa sa subjektom ili objektom i koriste se u formi glagolske imenice, što ukazuje na radnju samog glagola, to jest, na zbivanje. Stoga se po pitanju riječi wodžūd može razmatrati i ovo značenje glagolske imenice.

S druge strane, značenje koje pripada radnji glagola, to jest, zbivanju, koje ukazuje na kretanje, ili, u najmanjem, ukazuje na stanja i kvalitete, ne može se direktno predicirati stvarima. Naprimjer, ne može se infinitiv šetati, ili glagolska imenica šetnja, predicirati stvari ili osobi – iz njih se radije mora dobiti izvedenica, naprimjer, riječ šetač, koja može biti predikat stvari ili osobi; ili bi im se, pak, trebala dodati druga riječ koja uključuje izvedeno značenje, naprimjer, onaj koji šeta. Prva vrsta predikacije se stručno naziva “predikacija on je on” (haml-e hū hū)[1], a druga vrsta predikacije “predikacija posjednik njega” (haml-e źū hū)[2]. Naprimjer, predikacija “živog bića” “čovjeku” je hū hū predikacija, dok se predikacija “života” “čovjeku” zove źū hū predikacija.

Ova rasprava, kao što se vidi, u osnovi se odnosi na gramatiku, čija su pravila konvencionalna i razlikuju se od jezika do jezika. Neki jezici su bogatiji u odnosu na druge s obzirom na širinu leksike i gramatičkih pravila, dok su drugi ograničeniji. Međutim, zbog mogućnosti da veze između riječi i značenja dovedu do nejasnoća u filozofskim raspravama, neophodno je spomenuti da pri upotrebi izraza egzistencija (wodžūd) i egzistent (moudžūd) u filozofskim raspravama ne smijemo obraćati pažnju na njihove lingvističke karakteristike, jer to u osnovi odvraća um od razaznavanja namjeravanih značenja.

Kada se u filozofiji koristi izraz egzistencija (wodžūd), namjeravano značenje nije ono infinitiva niti radnje glagola (to jest, zbivanja); isto tako, kada se upotrijebi izraz egzistent (moudžūd), namjeravano značenje nije izvedeno značenje glagolskog pridjeva trpnog. Naprimjer, kada kažemo da je Bog Uzvišeni “čista egzistencija”, ima li u ovom izrazu mjesta značenju “radnje glagola” (to jest, zbivanju) ili odnosu sa subjektom i objektom, ili pak, značenju kvaliteta i stanja i njihova odnosa s bīti? Trebamo li cjepidlačiti o tome kako se riječ egzistencija može primijeniti na Boga Uzvišenog kada predikacija infinitiva nekoj bīti nije ispravna? Kada se riječ egzistent odnosi na sve zbilje, uključujući Nužno Biće kao i kontingentna bića, treba li ovo razumjeti u smislu značenja glagolskog pridjeva trpnog? Treba li se na ovoj osnovi argumentirati kako, budući da glagolski pridjev trpni zahtijeva subjekt, i Bog, također, traži neki subjekt? Ili, nasuprot ovome, je li riječ egzistent, zbog ovakvog ukazivanja, neispravno primijeniti na Nužno Biće, tako da se ne može kazati “Bog je egzistent”?!

Jasno je da ovoj vrsti lingvističke rasprave nema mjesta u filozofiji i jasno je, također, da ne postoji mogućnost za rješavanje bilo koje filozofske poteškoće putem ovakvih rasprava, jer to samo uvećava problem, ne donosi nikakav rezultat i izaziva jedino devijaciju u mišljenju. Stoga, da bismo izbjegli nerazumijevanja i paralogizme, moramo obratiti pažnju na stručna značenja izraza i, u slučajevima gdje ona ne odgovaraju doslovnim i uobičajenim značenjima ili stručnim značenjima u drugim naukama, ovu razliku moramo uzeti u obzir s punim razumijevanjem kako ne bismo postali žrtve brkanja i zabluda.

Iz ovoga slijedi da je filozofski pojam egzistencija ekvivalentan apsolutno svakoj zbilji i suprotan je ništavilu, a stručnim jezikom rečeno, on jeste njegova proturječnost. On uključuje sve stvari od svete Božije Bīti do nematerijalnih i materijalnih zbilja, od supstanci do akcidenata i od bīti do stanja. Kada se upravo iste ove opredmećene zbilje reflektiraju u umu u obliku sudova, iz njih se dobijaju najmanje dva imenična pojma, od kojih se jedan smješta na stranu subjekta i to je obično štastveni pojam, dok je drugi pojam, koji se smješta na stranu predikata, pojam egzistent koji jeste filozofski pojam, a njegovo bivanje izvedenicom jeste zahtjev njegovog bivanja predikatom, to jest, pošto je ovaj pojam predikat, to zahtijeva da on bude izvedenica.

Nastavak: Opredmećena zbilja

Sažetak

1. Jedna skupina dogmatskih teologa je smatrala da se izraz egzistencija ne može s jednim značenjem pripisati i Bogu i stvorenjima. Stoga su neki od njih rekli da će egzistencija imati značenje bilo koje stvari kojoj se pripisuje, dok su neki drugi zastupali stav da ona ima dva značenja: jedno koje pripada samo Bogu i drugo zajedničko svim stvorenjima.

2. Izvor njihove nedoumice nalazi se u miješanju pojma i njegovog primjera, naime, primjer egzistencije je ono što je različito kod Boga i kod stvorenja, a ne njegov pojam. Također, izvor ove pogreške možemo naći i u miješanju štastvenih i filozofskih pojmova, naime zajedništvo jednog filozofskog pojma nije razlog štastvenom jedinstvu njegovih primjera.

3. Prvi stav nužno iziskuje da jednostavna pitanja budu primarne predikacije i da budu samoočigledna te da spoznaja njihovih subjekata i predikata bude jednaka.

4. Iz drugog stava nužno proizlazi da primjer egzistencije koji se pripisuje Bogu mora biti proturječan egzistenciji koja se pripisuje kontingentnim stvarima, što znači da bude od primjera nepostojanja.

5. Logičari su relaciju u sudovima koja je čestični pojam nazvali kopulativnom egzistencijom, a zajedništvo egzistencije između ovog čestičnog i imeničnog značenja koje je poznatije jeste jedan od primjera višeznačnosti.

6. Kopulativna egzistencija u sudovima ne može biti razlogom opredmećene kopulativne egzistencije, a prije je rečeno da se filozofske presudbe ne mogu izvoditi iz logičkih presudbi.

7. Neki od zapadnih filozofa porekli su imenični pojam egzistencije i na osnovi toga jednostavno pitanje nisu uvrstili u stvarne sudove.

8. Moguće je da je izvor ove uobrazilje taj što je u njihovim jezicima izraz koji govori o kopuli u sudovima istovjetan izrazu koji govori o imeničnom pojmu.

9. Vođene su rasprave u vezi s riječima egzistencija i egzistent koje nemaju veze s filozofijom, kao naprimjer o tome je li egzistencija infinitiv ili je glagolska imenica, ili je egzistent glagolski pridjev trpni, kao i o stvarima koje se na ovo nadovezuju.

10. Egzistencija u filozofskom stručnom značenju je jednaka zbilji, a obuhvata bīti, pojave i stanja. Kada se vanjska zbilja u formi sudova odslika u umu, pojam egzistent biva njegovim predikatom, a u ovom sudu se u obzir ne uzimaju njegovi književni aspekti.

---