Naslov izvornika: Bu ‘Ali Sina, filsuf wa pezeške namdare irani,
U izdanju: Bonyade ‘elmi wa farhangi “Bu ‘Ali Sina” i Institut “Velika islamska enciklopedija”, Tehran, 1999.
U tradicionalnim islamskim krugovima obično se smatra da je prvi filozof koji se pojavio u islamskom svijetu bio Iranac po imenu Iranšehrî. On je pokušao da prenese filozofiju na Istok koga su mnogi kasniji filozofi, počev od Farabija pa do Suhrawardija, smatrali glavnim zavičajem filozofije.[1] Međutim, o ovoj ličnosti, osim imena, ništa ne znamo, a ne postoje ni znatniji fragmenti njegovih djela na osnovu kojih bismo mogli doći do zaključka i ustvrditi da je on osnivač islamske filozofije. U stvari, peripatetičku ili mešâi filozofiju, koja je jedina od nekoliko postojećih filozofskih škola na Istoku dobro poznata na Zapadu i koja je obično identifikovana sa pojmom islamske filozofije, osnovao je Ebu Ja'qûb el-Kindî, koji se obično naziva „Filozof Arapa”[2].
El-Kindija treba smatrati osnivačem filozofske škole u kojoj je aristotelovska filozofija u interpretaciji aleksandrijskih komentatora – posebno Aleksandra Afrodizijskog i Temistija – kombinovana sa školom neoplatoničara. Neoplatonska učenja dospjela su među muslimane posredstvom prevoda dijelova Eneade pod naslovom Aristotelova teologija i posredstvom pseudoaristotelovske knjige Liber de Causis (Knjiga uzroka) koja je bila kratki sadržaj Proklusove (Proklo, Proklos) knjige Elements of Theology (Elementi teologije).[3] U ovoj školi nauka je također bila kombinovana sa filozofijom. U stvari, nauka je smatrana jednom granom filozofije kao što je u drugom smislu filozofija počela i nastala klasifikacijom nauka. Istaknuti predstavnici ove škole, kao što je npr. sam El-Kindi, bili su i naučnici i filozofi, dok su neki drugi, nao npr. Ebu Sulejman es-Sidžistani bili više filozofi nego naučnici, a Ebu Rejhan el-Biruni bio je više naučnik nego filozof.
Osnivač ove škole filozofa – naučnika El-Kindi rođen je u Basri oko 801. godine u aristokratskoj arapskoj porodici u plamenu Kinde. Školovanje je počeo u Basri u školi koja je svakako bila pod uticajem škole iz Džundišapura i za svoje vrijeme i edukativne prilike svoga vremena stekao najbolje moguće obrazovanje. Školovanje je nastavio i usavršio u Bagdadu, u gradu koji je u ovo doba vladavine ‘Abasida slovio kao najveći školski i naučni centar. Vrlo brzo je ovladao kvantumom znanja i filozofije koji su postojali na arapskom jeziku. Zatim je počeo razmišljati da stečena znanja i filozofiju uskladi sa islamskim učenjima i upotpuni jedno drugim. Njegova sposobnost i kompetentnost u raznim granama nauka približile su ga dvoru abasidskih halifa Me'muna i Mu'tesima pa je čak imenovan učiteljem Mu'tesimovog sina. Na dvoru je stekao vrlo istaknut položaj i ugled kakav nijedan filozof i naučnik poslije njega nije uspio da stekne. Međutim, takav njegov ugled i položaj i njegova bliskost sa dvorom halifa nisu potrajali do kraja njegovog života. Za vladavine halife El-Mutewekkila pao je u nemilost i oko 866.[4] godine El-Kindi je umro napušten i zaboravljen.
Premda ime El-Kinadija u islamskim istorijskim spisima dolazi uz imena poznatih ličnosti, sve doskoro znalo se samo za manji broj njegovih djela na arapskom jeziku. Naime, prije trideset godina u Istanbulu je pronađen veći broj njegovih djela iz kojih su se naučnici direktno mogli upoznati sa njegovim idejama i pogledima. Pronađeno je oko 40-50 djela, što je samo jedan mali dio njegovih sveukupnih djela. Jer, arapski bibliofil Ibn Nedim u svom Fihristu spominje brojku od dvije stotine četrdeset njegovih djela. Među sačuvanim radovima nalaze se: Traktat o metafizici, brojni radovi iz logike, klasifikacija nauka, diskusija o Aristotelovim djelima, njegova poznata rasprava o Intelektu, – na Zapadu dobro poznata kao De Intellectu – koja je snažno uticala na kasnije filozofe (kao npr. na Ibn Sināa (Avicenu),[5]njegova predikacija trajanja vladavine abbasijskih halifa i drugi radovi iz prirodno-matematičkih znanosti.[6]
Glas i slava El-Kindija proširili su se na latinskom Zapadu posredstvom prevoda nekih njegovih naučnih i filozofskih radova. U stvari, on spada među muslimanske naučnike koji su na Zapadu dobro poznati. U astrologiji je posebno bio priznat i respektovan kao veliki autoritet. Mnogi su ga ubrajali u devet astroloških mudraca. Njegova slava u srednjem vijeku bila je tolika da je dugo potrajala i prenijeta u doba renesanse. Poznati naučnik toga doba Kardano (Cardanus) ubraja El-Kindija u dvanaest najuticajnijih i najvažnijih intelektualnih figura ljudske istorije.[7]
Kod El-Kindija je uočljiva većina osobina koje karakterišu filozofe-naučnike. On je bio univerzalnog interesovanja. Poznavao je logiku, prirodne nauke, medicinu, muziku, teologiju i metafiziku. Ostajući dosljedan mislima, tragao je za istinom gdje god je mislio da do nje može doći. U tom smislu sam piše u često citiranom predgovoru svoga Traktata o metafizici: „Ne treba da se stidimo da upoznajemo istinu i da je usvajamo pa ma iz kakvog izvora ona dolazila, pa makar do nas dopirala posredstvom prošlih generacija i stranih naroda. Za onoga koji traga za istinom nema ništa dragocjenije od same istine. Istina nikada ne unižava onoga koji traga za njom, naprotiv ona mu podiže ugled i oplemenjuje ga.“[8]
Međutim, postoje izvjesni momenti posebno karakteristični za El-Kindija. U filozofiji on je bliži atenskoj školi neoplatoničara nego aleksandrijskoj školi koju je prihvatao El-Farabi. El-Kindi je više volio hipotetični i disjunktivni silogizam kojim se služio atenski neoplatoničar Proklus, a kojeg je kasnije kritikovao El-Farabi. El-Farabi je više bio naklonjen učenju Aristotela i smatrao je Proklusov način dokazivanja slabim. El-Kindi je, također, pokazivao posebno interesovanje za okultne znanosti, što se ne vidi kod kasnijih filozofa – naučnika.
U vjerskim pitanjima El-Kindi je prihvatao teologiju mu'tezilija, nastojeći da je postavi kao filozofski sistem. On je zagovarao takve odnose između religije i razuma, odnosno između vjerovanja i filozofije kakvi se ne uočavaju u djelima El-Farabija i Ibn Sināa. Po učenju El-Kindija, postoje dvije vrste znanja: Božansko znanje (el-‘ilm el-ilâhî) koje Bog daruje poslanicima i ljudsko znanje (el-‘ilm el-insânî) čija je najviša forma filozofija. Prvo znanje je superiornije od drugog, jer se pomoću ovog znanja može stići do istine, što se nikada ne može postići pomoću ljudskog znanja. Zbog toga neke objavljene istine, kao što su npr. stvaranje svijeta iz ničega ili proživljenje nakon smrti, treba akceptirati premda se i ne mogu dokazati filozofijom, pa čak su i u suprotnosti sa filozofijom. Na ovaj način su nauka i filozofija podređene revelaciji i El-Kindi ne vidi nikakva nesklada u tome da prihvati neoplatonsku koncepciju o porijeklu intelekta i nebesa, tvrdeći istovremeno da je stvaranje iz ničega (creation ex nihilo) moguće i da lanac egzistencije stoji u zavisnosti od Božijeg akta.
Djelatnošću El-Kindija počinju se ideje i teme helenističkog porijekla izučavati u islamskoj sredini i objašnjavati na novom jeziku. U učenja ove filozofske škole koju je osnovao El-Kindi ušli su neki elementi učenja Platona, Aristotela, neoplatonista, stoika, hermeneutičara, pitagorejaca, drevnih Ijekara i matematičara. To je škola koja je, ostajući vjerna unutarnjem skladu i logičkim zahtjevima disciplina kojima sa bavi, asimilirala i elemente koji su duboko u vezi sa intelektualnim i psihološkim potrebama nekih komponenata novog islamskog društva. Na taj način ona stvara intelektualnu perspektivu koja je ne samo isto što i mogućnost koja mora biti ostvarena, nego i potreba koja mora biti zadovoljena. To je perspektiva koja mora biti stvorena u okviru sveukupnog islamskog pogleda na svijet.
Poslije El-Kindija javilo se više naučnika koji su pokazivali opšti interes skoro za svaku naučnu oblast isto kao i za filozofiju i teologiju. Oni su u sebi sjedinjavali opšte interesovanje renesansnih naučnika i filozofa za nauke i umjetnosti sa posebnim interesovanjima srednjevjekovnih filozofa i teologa za pitanja religije. Oni su smatrali da su, pokazujući veliko interesovanje za filozofiju i druge nauke, ispunili svoju potrebu za principom kauzaliteta unutar islama i zbog toga se nije desilo da dođe do raskoraka između religije i nauke kao što je bio slučaj na Zapadu poslije srednjeg vijeka. El-Kindi je prvi primjer filozofa – naučnika ove nove škole filozofa – naučnika u islamskom svijetu. On je naučnicima koji su došli poslije njega i koji su slijedili njegove poglede na univerzum služio kao uzor sa nekoliko aspekata.
Među njegovim neposrednim učenicima najpoznatiji je Ahmed ibn Tajjib es-Sarahsi,[9] ši'itski učitelj halife El-Mu'tedida. Kasnije je, zbog otkrivanja nekih tajni halife, pao u nemilost i među naučnicima je stekao glas osobe koja negira poslanstvo.[10] Među učenike El-Kindija spada i Ebu Ma'šer el-Belhi, proslavljeni astrolog srednjeg vijeka, poznat i u Zapadu pod imenom Albumasar.[11] Zatim Ebu Zejd el-Belhi,[12] autor knjiga Suwer el-eqâlîm (Vrste klimatskih pojaseva) i El-Mesalik we el-memalik (Putevi i kraljevstva). Ovo su najpoznatiji rani radovi iz geografije u islamskom svijetu i oni su poslužili kao izvori za kasnije i poznatije rasprave Istahrija i Ibn Hawqala. Ovi su naučnici, posebno u nauci, širili uticaj El-Kindija, premoštavajući na taj način vremenske distance koje su razdvajale El-Kindija i njegovog stvarnog nasljednika među filozofima – naučnicima Ebu Nasra el-Farabija.
Ebu Nasr el-Farabi, na latinskom jeziku poznat kao Alpharabus, a od strane kasnijih islamskih naučnika[13] nazvan Drugim učiteljem (El-Mu'allim es-sâni), rođen je u selu Wesidž u horosanskoj pokrajini Farab oko 870. godine.[14] Još kao dječak zaputio se u Bagdad gdje je izučavao logiku i filozofiju kod Mettaā ibn Junusa, a zatim je otišao u Harran gdje postaje đak naučnika po imenu Juhannâ ibn Hajlân. Posjedovao je veliku inteligenciju i otpočetka pokazivao veliki dar i moć zapažanja i usvajanja svega što je izučavao. To je pomoglo da je vrlo brzo postao poznat kao filozof i naučnik. Kada se vratio u Bagdad oko njega se okupila veća grupa slušalaca među kojima je bio i poznati hrišćanski filozof Jahja ibn ‘Adi. Međutim, El-Farabijev boravak u Bagdadu nije bio stalan i on 941. godine napušta Bagdad i odlazi u Halep na dvor Sejfuddewle el-Hamadânija gdje ostaje sve do svoje smrti 950. godine.
El-Farabi je poznat kao veliki komentator i sljedbenik Aristotela. Napisao je komentare o kategorijama, o hermeneutičarima, o prvim i posljednjim analizama, o sofistima, o retorici i poetici. Komentarisao je Porfirijevu Isagogu, zatim Aristotelova djela Nikomahovu etiku, Fiziku, Nebo (De Caelo) i Metereologiju. Napisao je i komentar Aristotelove Metafizike. Ovaj komentar je vrlo važan za Ibn Sināa. U njemu je El-Farabi dao rješenje metafizičkih i ontoloških problema što je neposredno pomoglo Ibn Sināu da shvati Aristotelovu metafiziku. El-Farabijeva djela, posebno djela o logici, su od izuzetne važnosti, jer u njima je Aristotelova logika objašnjena tačnom i odgovarajućom terminologijom na arapskom jeziku što će poslije El-Farabija postati zajedničko nasljeđe za skoro sve grane islamskog učenja.[15]
Uprkos svojoj velikoj lojalnosti prema aristotelovskom načinu dokazivanja kog je smatrao ključem svake naučne rasprave, i premda je u pitanjima nauke o duši (psihology) slijedio Prvog učitelja, El-Farabi se niukom slučaju ne može smatrati čistim aristotelovcem. On je nastojao da sjedini Platonovu i Aristotelovu filozofiju. El-Farabi je slično skoro svim drugim muslimanskim naučnicima smatrao da učenja ova dva filozofa, u krajnjoj instanci, potječu od Božanske revelacije i zbog toga je nemoguće da među njima postoji potpuna kontradiktornost. U tom smislu on je napisao nekoliko djela od kojih je najpoznatije Kitab el-džem'i bejn re'ji el-hakimejn Eflatun el-ilâhi we Aristu (Knjiga sučeljavanja ideja dva mudraca, božanskog Platona i Aristotela). U ovom djelu El-Farabi je nastojao da uskladi poglede ova dva antička mislioca. Prije njega to su pokušavali neoplatoničari i oni koje Proklus naziva zlatnim lancem filozofa.[16]
El-Farabi je bio i politički filozof i u stvari treba ga smatrati osnivačem političke filozofije u islamu.[17] U tome je on više slijedio doktrine Platona kojeg je sam nazivao imamom filozofa, a njegovu političku filozofiju upoznao je preko komentara Platonovih knjiga Republika i Zakoni od nepoznatog autora.[18] El-Farabi je nastojao da Platonovog kralja – profeta izjednači sa poslanikom i zakonodavcem u jednobožačkim religijama i opisao je idealnu državu u svojoj knjizi. U toj državi bi vladao jedan, objavljeni zakon. El-Farabijevi pogledi o političkoj filozofiji koji su izloženi u tako važnim djelima kao što su Ara'u ehli el-medine el-fadile (Traktat o pogledima stanovnika idealne države),[19] Kitabu tahsili es-se'âde (Knjiga o postignuću sreće) i Kitabu es-sijase el-medenijje (Knjiga o vladanju gradovima) su najvažniji islamski pogledi i učenja o političkoj filozofiji i mnogo su uticali na Ibn Rušda koji je vremenski bio bliži Ibn Sināu nego El-Farabiju. Međutim, u duhovnom pogledu on je bio više upućen na El-Farabija i mnogo mu bliži nego Ibn Sinau. Druga razlika između El-Farabija i Aristotela je u tome što je El-Farabi pokazivao izuzetan interes za muziku i veliku ljubav prema učenjima pitagorejaca, dok Prvi učitelj očigledno nije imao posebnog talenta za muziku. Drugi učitelj je napisao raspravu o svim granama pitagorejskih trivijuma i quadrinijuma, ali je samo u muzici stekao izuzetan glas, tako da je o njegovom umijeću u muzici nastalo više legendi. Pored toga što je bio stručnjak u teoriji muzike, bio je i izvrstan izvođač. Ostavio je djelo Kitab el-musiqa el-kebiri[20] (Velika knjiga o muzici) koje se smatra najvažnijim muzičkim djelom medijevalne muzike. Ovo je djelo imalo velikog uticaja i na Istoku i na Zapadu i postalo je autoritativan muzički izvor u kasnijim periodima. El-Farabijeve kompozicije brzo su se proširile po Istoku, a naročito u nekim tesawwufskim redovima i još uvijek pripadnici nekih tesawwufskih redova koji njeguju i provode običaje klasičnih spiritualnih koncerata ili sima'a izvode ove kompozicije.
Ovakva veza El-Farabija sa tesawwufom nije slučajna.[21] El-Farabi je, premda je bio poznat kao učitelj logike i političke filozofije, živio sufijskim načinom života. U njegovim djelima susreću se tehnički termini sufizma.[22] Prezirao je raskošni život na ovom svijetu i pokazivao posebnu ljubav prema djevičanskoj prirodi i jednostavnom načinu življenja u takvoj prirodi. Čak je svoja predavanja i diskusije održavao po poljanama i na obalama rijeka, daleko od gradskih naselja. Također se najčešće oblačio u narodnu nošnju Centralne Azije, sa velikom krznenom šubarom na glavi i odbacivao je dvorski ceremonijal i dvorski način oblačenja. Pored svega toga, nekada bi se dogodilo da se pojavi obučen bolje od sviju. Možda je to ponekad činio samo da bi zbunio i postidio svoje kritičare na dvoru.[23]
Posebno interesovanje El-Farabija za sufizam najbolje se manifestuje u njegovom dobro poznatom djelu Fusus el-hikem[24] (Okviri mudrosti). Ovo je djelo, više od svih drugih njegovih djela, imalo konstantan uticaj na Istoku, pa se sve do danas čita i izučava u tradicionalnim školama – medresama na Istoku. Iako se u posljednje vrijeme javljaju rezerve i sumnje u to da li je ovo djelo El-Farabijevo,[25] razlozi za takve rezerve i sumnje nisu argumentovane u dovoljnoj mjeri i više ima izgleda da je ono El-Farabijevo ili u najmanju ruku da pripada njegovoj školi. Na prvi pogled izgleda da je knjiga napisana da se u njoj izlože principi peripatetičke metafizike (filozofije), ali svojim simboličkim značenjem ona obuhvata kompletan ciklus gnoze (‘irfan) i zbog toga se danas proučava u iranskim školama.[26] Tokom stoljeća napisano je mnogo komentara ovog djela. Najznačajniji među njima je komentar kojeg je napisao Ismail el-Husejni el-Fârânî. Brojnost komentara svjedoči o velikom uticaju ovog El-Farabijevog djela u čitavom islamskom svijetu.[27] Dakle, kao što vidimo, Drugi učitelj, je bio poznat po komentarisanju i širenju Aristotelovih djelā i po formulisanju i objašnjenju kompletne logike na novom, arapskom jeziku. Bio je također, politički filozof, pristalica učenja Platona i naučnik sa posebnom nadarenošću za matematiku i muziku kao i autor djela koja su kasnije priznata kao sažetak gnostičkih doktrina. Zato je on drugi istaknuti predstavnik škole filozofa – naučnika, znači prije Ibn Sināa najistaknutiji je predstavnik ove škole, čak istaknutiji i od El-Kindija.
I Muhammed Zekerija er-Razi (umro između 923. i 932) je prethodnik Ibn Sināa i savremenik El-Farabija. Na Zapadu je poznat kao Rhazes. Bio je priznat i uvažavan i na Zapadu i u islamskom svijetu.[28] Premda je Er-Razi sam sebe smatrao filozofom i na ravnoj nozi sa najvećim starim filozofima i premda je dao posebnu kosmologiju koja se bazira na pet vječnih principa i ima vezu sa knjigom Timej u njenoj kasnijoj, aleksandrijskoj interpretaciji, njega su savremenici kao i kasnije generacije više smatrali sposobnim ljekarom nego filozofom.
Njegovi filozofski i religiozni pogledi i učenja u kojima se osjećaju uticaji platonizma i gnosticizma (‘urfân) s jedne strane i manihejstva, s druge strane, oštro su kritikovani od strane naučnih autoriteta kao što su El-Farabi i kasnije El-Bîrûnî.[29] Zato je malo sačuvano njegovih djela koja se odnose na tu tematiku. Međutim, njegovi eksperimentalni metodi u medicini, kakve nalazimo u njegovom glavnom djelu Kitab el-hâwî (Knjiga sadržaja), na latinskom poznata pod naslovom Continens, i u hemiji koji su izloženi u njegovom djelu iz hemije pod naslovom Sirr el-esrâr [30] (Tajna tajni), odigrali su vrlo važnu ulogu u prirodoslovnim naukama njegova vremena. Isto tako njegovi eksperimentalni metodi uticali su na rad Ibn Sināa, posebno u nekim aspektima njegove medicine i prirodoslovnih nauka.
U opštoj istoriji islamske filozofije obično se poslije El-Farabija govori o Ibn Sināu kao sljedećoj naučnoj ličnosti ove škole. Međutim, u intervalu između njih bilo je filozofa i naučnika koji su dosta zaslužni za pripremanje terena i uslova za pojavu Ibn Sināa. Među takvima su dosta značajni naučnici Ebu el-Wefâ’, Ebu Sehl el-Kûhî, Ibn Junus, ‘Abd el-Dželil Sidžzi, El-Bi'runi, grupa naučnika oko bratstva Ihwan es-safā’,[31] zatim enciklopedisti kao što su El-Hârezmi, pisac knjige Mefatih el-‘ulûm (Ključevi znanja) i bibliofil Ibn Nedim, autor čuvenog El-Fihrista,[32] te najzad nekoliko istaknutih filozofa i logičara među kojima su Ebu el-Bereket el-Bagdadi,[33] Ibn Miskewejh, savremenik Ibn Sināa, čija su djela iz etike stekla veliki glas, Ebu Sulejman es-Sidžistânî, njegov učenik Ebu Hajjân et-Tewhîdî i Ebu el-Hasan el-‘Āmiri.
Iz ove grupe na Zapadu su ostali potpuno nepoznati Es-Sidžistani i El-‘Āmiri, premda su u islamskoj filozofiji u svoje vrijeme i kasnije bili dosta poznati i uticajni. Es-Sidžistani, koji je živio u desetom stoljeću (922-999), bio je učenik Mettāa ibn Junusa i Jahje ibn ‘Adija i u intervalu između El-Farabija i Ibn Sināa bio je vodeći filozof u Bagdadu. Njegova kuća u Bagdadu pretvorila se u mjesto gdje su održavani susreti raznih naučnika i vođene mnoge naučne i rasprave i diskusije. Njegov učenik Ebu Hajjan et-Tewhidi, koji je bio i najistaknutiji među njegovim učenicima, bilježio je i kasnije publikovao sve te diskusije u svom djelu Muqâbesât. U stvari, veći dio veoma informativnih djela Et-Tewhidija kao što je El-Imtâ'u we el-mu'anesetu preplavljen je izrekama i zapažanjima njegovog učitelja. Es-Sidžistani je više poznat kao logičar i kao autor poznate istorije filozofije Siwan el-hikme,[34] od koje su sačuvani samo neki fragmenti, a koju je kompletirao Ebu el-Hasan Bejhaqi svojim djelom pod naslovom Tetimme siwan el-hikme.[35] Njegovi uticaji i pogledi najbolje se mogu shvatiti izučavanjem djela Et-Tewhidija, što također ukazuje na dominantan položaj Es-Sidžistanija u intelektualnom životu Bagdada u vrijeme neposredno pred pojavu Ibn Sināa.
Ebu el-Hasan el-‘Āmiri (umro 992), savremenik Es-Sidžistanija, s kojim se na jednom putovanju u Bagdad i susreo, zbog mnogo čega može se smatrati najvažnijim filozofom između El-Farabija i Ibn Sināa. Rođen u Nišaburu, učio je kod Ebu Zejda el-Belhija, a kasnije se susretao sa mnogim velikim naučnicima svoga vremena, pa čak je dospio i u Bagdad i sa tamošnjim filozofima vodio naučne rasprave. Međutim, Bagdad mu se nije svidio i on ga je vrlo brzo napustio i vratio se u svoj rodni Nišabur u Horosanu.[36] El-‘Amiri je nastojao da usaglasi vjerska učenja sa filozofijom. On je napisao knjigu u odbranu islama gdje ističe superiornost islama nad drugim religijama i političkim sistemima. Knjiga se zove El-I'lâmu bi menâqib el-islam (Deklaracija o vrlinama islama).[37] El-‘Amiri se interesovao za političku filozofiju Sasanida isto toliko koliko i za grčke izvore i kod njega se osjeća uticaj te filozofije. Izučavanjem njegovih djela može se pratiti jedan od puteva kojim su predislamska iranska učenja o društvu i državi prelazila u svijet islamske spekulacije.
Sačuvana su mnoga djela El-‘Amirija. Među njima su najpoznatija etička rasprava Es-Se'âde we el-is'âd (Sreća i usrećenje) i važno djelo iz istorije filozofije El-Emed ‘ala el-ebed (Vrijeme kroz vječnost) koja su upoznali kasniji filozofi, posebno Mulla Sadrâ koji ga i citira nekoliko puta u svom djelu Esfâr (Putovanja). Izgleda da je Mulla Sadrâ svoju doktrinu o jedinstvu intelekta, spoznaje i spoznatljivog (‘aql, te'aqqul, ma'qul-intellect, intellection, intelligible), što Ibn Sina posebno odbacuje, preuzeo od El-‘Amirija koji se smatra prvim filozofom u islamskom svijetu koji je vodio rasprave o ovoj doktrini i prihvatio je. Tradicionalni izvori, kao što je djelo Ibn Ebi Usejbi'a pod naslovom ‘Ujun el-enbâ’ (Izvori vijesti), govore o jednoj seriji pisama razmijenjenih između El-‘Amirija i Ibn Sināa. Međutim, ipak ova predaja izgleda nevjerovatna, jer kada je umro El-‘Amiri mladi Ibn Sina je imao svega jedanaest godina. Prije bi se moglo pretpostaviti da El-‘Amiri spada u one filozofe koji su svojim učenjem i djelima kao i školovanjem učenika, – od kojih su neki, kao Ibn Miskewejh postali slavni – pripremili teren za vrhunski razvoj škole filozofa – naučnika u doba Ibn Sināa.
[1] Poznati naučnik, istraživač i pisac 11. vijeka El-Biruni, nekoliko puta u svojim djelima spominje ime Ebu'l Abbasa el-Iranšehrija i iskazuje mu veliko poštovanje. Vidi npr. u njegovom djelu Indija, (Fî tahqîqi mâli'l-Hind) prevod E. Sachau, London, 1887., I, 6, i na drugim mjestima, a isto tako i u njegovim djelima Hronologija starih naroda (El-Asâru'l-bâqije ‘ani'l-qurûni'l-hâlije) i Slika svijeta (Tahdidu'n nihajati'l-emakin). Ipak, ništa nije ostalo iza ove misteriozne ličnosti, koja se smatra prvim filozofom u islamu, izuzev imena i nekoliko nesređenih pogleda.
[2] O životu, djelima i filozofiji El-Kindija šire informacije vidi u: Muhamed Ebu Rida, EI-Kindi ve felsefetuhu (Kairo, 1950); M. Ebu Rida, Re-sailu'l-Kindi el-felsefije, dva toma (Kairo, 1950-1953); Mustafa Abduraziq, Fejlesufu'l-arebi ve'l-muallimu's-sânî (Kairo, 1945); M. Guido i R. Walzer, Studi su al-Kindi 1. Uno scrito introductivo ali studio di Aristotle, u Memorie R. Accademia dei Lincei, ser. 6, pt. 5, vol. VI (1940), pp. 375-419; H. Ritter and R. Valzer, Studi su al-Kindi, 2. Uno scritto morale inedito di al-Kindi, u Memorie R. Accademia dei Lincei, ser. 6, pt. 1, vol. VIII (1938), pp. 63.; R. Walzer, New Studies on Al Kindi, Oriens, 10:203-232/2,1957; A. Nagy, Die philosophischen Abhandlungen des al-Kindi u Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters (Mūnster, 1897), 11,-5; i Tj. de Boer, Zur Kindi und seiner Schule u Arch. fūr Gesch. der Philos. 13:153 f(1900).
Opšte istorije islamske filozofije, koje su većinom ograničene na istoriju peripatetičke filozofije, imaju dijelove koji su posvećeni El-Kindiju, kao i Farabiuju i Ibn Sinau. Vidjeti npr. Tj. de Boer, History of Philosophy in Islam, prevod E. R. Jones (London, 1961); G. Quardi, La Philosophie arabe dans l'Europe medievale (Paris, 1947); S. Mumk, Melanges de philosophie juive et arabe (Paris, 1859); I. Goldziher, Die islamische und jūdische Philosophie des Mittelalters in Die Kultur der Gegenwert, I, 5 (Leipzig, 1909. i 1913); Carre de Vaux, Les Penseurs de l'Islam (Paris, 1923), vol. IV; L. Gauthier, Introduction à l'etude de la philosophie musulmane (Paris, 1923); R. Welzer, Islamic Philosophy u History of Philosophy East and West (London, 1953), II, 120-148; i L. Gardet, Le Probleme de la philosophie muslimane u Melanges offers àEtienne Gilson (Paris, 1959), pp. 261-284.
Također, vidjeti G.Sarton, Introduction to the History of Science (Baltimare, 1927-1931); vols I i II, i A. Meili, La Science arabe (Leiden, 1939).
O bibliografskim studijama islamske filozofije pogledati P.J. De Menasce, Arabische Philosophie in Bibliographische Einfūhrungen in das Studium der Philosophie (Bern, 1948) i R. Walzer, A Survey of Works on Medieval Philosophy, 1945-1952. Dio I; Medieval Islamic Philosophy, u Philosophical Quartcrly, 3:175-181 (april, 1953).
[3] Najviše dobro poznatih kritičnih prevoda grčkih djela napisao je Hunejn ibn Ishaq, savremenik El-Kindija i njegove škole, pa se zato ne može reći da ih je upotrebljavao i sam El-Kindi. Poznato je, međutim, da je u El-Kindijevo vrijeme postojao arapski prevod Aristotelove Metafizike i da je „Filozof Arapa” imao na raspolaganju prevod Aristotelove Teologije koji je napisan po njegovoj narudžbi. Pogledati R. Walzer, Islamic Philosophy, p. 125. i njegov drugi rad New lights on the Arabic translations ofAristotle u Oriens 6:91 ff (1953).
[4] Ne zna se sigurno za tačni datum smrti, a još manje za tačni datum smrti El-Kindija. L. Massignon, u svojoj knjizi Recueil de textes inedits concernant l'historie de la mystique en pays d'islam (Paris, 1929) p. 175, navodi kao datum njegove smrti 860. godinu, dok C. A. Nallino u svom djelu Kitabu târihi ‘ilmi'l-‘felek ‘inde ‘l-areb (Rim, 1911) na 117. stranici piše daje El-Kindi umro 873. godine. Ali, istraživanja Ebu Ride i Šejha Mustafe Abdurezaqa u naprijed citiranim djelima ukazuju daje 866. godina najtačniji datum njegove smrti.
[5] U djelu Risaletu l-‘aql, čiji je latinski prevod izdao A. Nagy u Die philosophischen Abhandlungen des Ja'qûb ben Ishaq al-Kindi u ediciji Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, El-Kindi dijeli intelekt u četiri kategorije većim dijelom slijedeći komentar Aleksandra Afrodizijskog na Aristotelovo djelo De Anima. Ova podjela na četiri kategorije usvojena je od strane Farabija i Ibn Sinaa i postala je čvrsti elemenat u psihološkim teorijama muslimanskih filozofa sve do vremena Mulla Sadre i Sebzevarija.
[6]Naučni radovi El-Kindija, koji ga predstavljaju kako kao filozofsku, tako i kao važnu naučnu figuru, obuhvataju njegov popularni rad iz optike, koji se zasniva na Theonovom prikazu Euklidove Optike; više rasprava o posebnim optičkim problemima, kao što je poznati problem zašto je nebo plavo; djela iz matematike, posebno iz aritmetike, u kojoj on inklinira prema neopitagorejskoj interpretavciji brojeva, radovi iz astronomije, geografije, pa čak i iz istorije. Njegovo interesovanje za geografiju bilo je toliko veliko da je specijalno za njega prevedena Ptolomejeva Geografija, a neki njegovi studenti postali su poznati geografi. Pored toga, El-Kindi je napisao više djela iz okultnih znanosti – posebno iz astrologije – ali je dosta čudno da je bio protivnik alhemije. Jedno od najpoznatijih njegovih djela iz astrologije jeste njegovo predskazanje o trajanju abasidskog hilafeta, koje je bilo zasnovano na astrološkim proračunima, koje je on pokušao da dovede u vezu sa rezultatima dobivenim interpretacijom ezoteričnog smisla početnih slova kur'anskih sura.
[7] Ova ocjena nalazi se u XVI knjizi njegovog djela De Subtilate u kojoj se raspravlja o znanostima (De Scientiis). Tu Kardano (Cardanus) navodi ime El-Kindija uz imena Arhimeda, Aristotela, Euklida i drugih smatrajući ga velikom intelektualnom figurom ljudske istorije i o njemu piše slijedeće: „DecimusAlchindus, et ipse Arabs, editorum libroru quorum Averroes meminit, exemplum est, qui super est lobellus de ratione sex quantitarum, que in nos excudendum trademus, exhibet, cum nihil fit ingeniosius”.
[8] Ebu Rida, Resāilu ‘l-Kindi el-felsefije, str. 102-103. Postojeći prevod je prevod od R. Walzera Islamic Philosophy, p. 131; vidjeti takođe A. J. Arbery, Reason and Revelation in Islam (London, 1957) pp. 34-35.
[9] Iako je Sarahsi poznat u analima islamske istorije, njegova ličnost i život mogu se rekonstruisati samo pomoću fragmenata koji se mogu naći kod kasnijih istoričara kao što su Mes'ûdî i Jâqût. Na osnovu informacija u opširnoj studiji F. Rosenthala pod naslovom Ahmed b. Tajjib Es-Sarahsi (New Hawen, 1943), koja je najvažnije djelo o ovoj zapostavljenoj ličnosti, može se zaključiti da je Sarahsi živio otprilike od 833. do 899. godine. Međutim, obadvije ove godine nisu sigurne. Rosenthal je isto tako sakupio imena njegovih sigurnih djela i djela za koja se sigurno ne može reći da su njegova, koja kao i djela El-Kindija, obuhvataju sve grane filozofije, a isto tako fiziku, meteorologiju, geologiju, muziku i medicinu, kao i književnost i kulturnu istoriju. Sarahsi je posebno bio vješt kao geograf i prvi je napisao djelo koje je imalo ime kao još nekoliko djela iz islamske geografije, a to je Kitabu ‘l-mesalik ve ‘l-memalik. Međutim, među kasnijim generacijama, on je postao poznat prvenstveno kao astrolog.
[10] Ništa manji autoritet nego Biruni piše: ,,A lukavi ljudi, kada nisu u situaciji da mogu otvoreno ispoljavati svoju herezu i pokazivati svoje protivljenje, naizgled pokazuju da priznaju profete, ali potajno oni zadržavaju svoja vjerovanja. Oni su neprijatelji kada se žele prikazati kao prijatelji i spasioci. Jedan od takvih bio je A. B. Tajjib Sarahsi. El-Biruni, El-Asaru l-baqije…, M.S. ‘Umumi, str. 212-214, citirano i prevedeno prema spomenutom djelu F. Rozenthala Ahmed b. Tajjib Sarahsip. 122.
[11] Ebu Ma'šer (umro 886), koji se pri kraju života posvetio izučavanju astrologije, bio je jedan od najuticajnijih islamskih astrologa na Istoku, a isto tako i na Zapadu gdje je njegov uticaj trajao sve do renesanse. (Vidjeti, W. Hartner, Tycho Brahe et Albumasar, u La Science au seizieme siecle (Paris, 1960) pp. 137-148. On je napisao nekoliko velikih knjiga iz astrologije u kojima se vide snažni iranski, indijski i helenistički uticaji. Jedno od najpoznatijih njegovih djela El-Medhalu ‘l-kebir, dva puta je prevođeno na latinski jezik i na Zapadu je poznato pod naslovom: Introductorium in astronomiam Albumasaris Abalachii octo continens libros partiales. O Ebu Ma'šeru i njegovom uticaju vidjeti: Sarton Introduction, I, 568-569; P. Duhem, Le Systeme du monde (Paris, 1914), II, 369-386, 503-504; L. Thorndike, A History of magic and Experimental Science (New York, 1923), I, 649-652; J.M. Faddegon, Notice sur un petit traite d'astrologieattribue a Albumasar u Journal Asiatique, 213:150-158 (1928); i članak o njemu od J. M. Millas-Vallicrosa u novoj Enciklopediji islama (Leiden, 1954).
[12] Ebu Zejd Belhi, koji je rođen oko 850. godine, bio je poznat i kao filozof i kao geograf. Imao je mnogo istaknutih učenika među koje spada i filozof Ebu ‘l-Hasan el-‘Amiri. Međutim, njegov uticaj i značaj najviši su u geografskim studijama. Bez sumnje, bio je ši'it i veći dio svoga života je proveo u Bagdadu gdje je bio učenik kod El-Kindija. Tu je i umro oko 934. godine. Vidjeti, M. J. de Goeje, Die Istahri-Belkhi Frage, u Zeitschrift der Deutschen morgenländischen Gesellschaft, 25:42-58 (1871); Hududu ‘l-‘âlem (London, 1937) uz predgovor Minorskog, pp. 15-23; i članak D. M. Dunlopa o Belhiju u novoj Enciklopediji islama.
[13] Riječ učitelj ili mu'allim, u kontekstu u kom je ovdje upotrijebljena, ne označava onoga koji je ovladao znanostima, nego onoga koji po prvi put definiše granice svakog saznanja i sistematski formuliše svaku nauku. Zato je Aristotel, koji je prvi u Grčkoj klasificirao, definisao i formulisao različite nauke, prozvan „Prvim učiteljem”, a Mîr Dâmâd, koji je u manjim razmjerama obavio isti posao u konsolidovanom svijetu dvanaesto-imamskog ši'izma safevidske epohe, u Iranu je kod većine poznat sa nadimkom „Treći učitelj”.
Farabiju je ovaj nadimak dat zbog toga što je njegova knjiga Ihsau ‘l-‘ulûm, latinski De Scientiis (vidjeti izdanje Osmana-Emina, Kairo, 1950), predstavljala prvu klasifikaciju znanosti široko poznatih među muslimanima. Pokušaj el-Kindija u tom pogledu ostao je nepoznat kasnijim njegovim nasljednicima i zbog toga što je on stvarno u islamskoj civilizaciji uobličio i formulisao različite grane znanosti i to na kompleksan i permanentan način, pa je zato stekao nadimak „Drugi učitelj”.
[14] U vezi sa životom, djelima i filozofijom Farabija, o kome su napisane mnogobrojne studije na evropskim i na istočnjačkim jezicima, treba pogledati još uvijek vrijedno djelo M. Steinscneidera, Al-Farabi des arabischen Philosophen Leben und Schriften (Saint Petersbug, 1869), zatim, I. Medkur, La Place d'al-Farabi dans l'ecole philosophique musulmane (Paris, 1934); F. Dieterici, Al-Farabi's philosophische Abhandlungen, aus dem Arabischen ūbersetzt (Leiden, 1892); F. Rosenthal and R. Walzer, Al-Farabius De Platonis Philosophia, Plato Arabus, vol. II (London, 1942); F. Gabrieli, Al-Farabius De Platonis Legibus, Plato Arabus vol. III (London, 1952); R. Walzer, ,,Al-Farabi's theory of prophecy and divination”, studija u Journal of Hellenic Studies, 57: 147 ff (1957); E. I. J. Rosenthal, „The Place of Politics in the Philosophz of al-Farabi”, studija u Islamic Culture, 29:178 ff (1955); također njegovo djelo Political Thought in Mediecal Islam (Cambridge, England, 1958), pp. 122-142; i al-Farabi, Fususu l-medeni, prevod D. M. Dunlopa (Cambridge, England, 1961).
Dobra bibliografija radova Evropljana o el-Farabiju, kao i o drugim islamskim peripatetičkim filozofima i teolozima može se naći u djelu E. Gilsona Historyz of Christian Philosophyz in the Middle Ages (New York, 1955), pp. 638-639.
[15] O logici Farabija pogledati djela: I. Medkur, La Place d ‘al-Farabi… i djelo istog autora L'Organon d'Aristote dans le monde arabe (Paris, 1934); i studiju D. M. Dunlopa ,Al-Farabi's introductory sections on logic” u Islamic Quarterly, 2:264-282, (1955).
[16] Ipak, treba imati na umu da je za Farabija kao i za druge helenistički inspirisane islamske filozofe – mislioce, izuzev el-Kindija, Aristotelova Teologija, koja je modificirana verzija kasnije dolazećih Platonovih Eneada izvršila veliki uticaj na pripadnike ove škole. Aristotelovo se djelo, koje podržava relaciju između Platona i Aristotela, za ove srednjevjekovne filozofe, ogleda u obliku potpuno drukčijem od onoga kako ga zamišljaju i vide istoričari filozofije. Također, princip primata Ideje nad individualnim (posebnim) koje je njen ekspozitor, treba imati na umu kada se raspravlja o tom problemu, kao i u mnogim drugim slučajevima.
[17] U vezi sa ovim pitanjem, pogledati radove E. I. J. Rosenthala citirane u bilješci br. 14, a također i studiju H. K. Sherwanija ,,El-Farabi's political philosophy” u Proc. 9th All-India Oriental Conference, 1937. pp. 337-360.
[18] Pogledati, R. Walzer „Islamic Philosophy” u History of Philosophy East and West, pp. 136-140.
[19] Ovo djelo je preveo F. Dieterici pod naslovom Al-Farabi's Abhandlung der Musterstaat (Leiden, 1895) i to je najvažnije političko djelo Farabija.
[20] Pogledati, Baron R. d'Erlanger La Musique arabe (Paris, 1930-1935), vol. I i II
Pored Ibn Sinaa, jedini drugi teoretičar muzike, koji se po značaju može porediti sa Farabijem, a koji nije dobro poznat na Zapadu, jest perzijski muzičar i naučnik iz 13. vijeka Safjudin Urmevi, autor djelâ Kitabu'l-edvar i Risaletu š-šerefije u kojima su izložene njegove muzičke teorije. Pogledati La Musique arabe (Paris 1938), vol. III, gdje su ova djela prevedena na francuski jezik.
[21] Da bi se izbjegla opasnost da se sufizam uzima kao filozofski sistem i da se kao takav ne bi miješao sa drugim „izmima” bolje je upotrebljavati arapski termin tesawwuf. Ali, pošto je termin sufizam više u upotrebi u evropskim jezicima, u djelu kao što je ovo, a koje se zasniva na seriji javnih predavanja, radije smo upotrebljavali poznatiji evropski termin, nego originalni arapski.
[22] Ovo gledište, premda je pobijano od nekih kasnijih naučnika, dobilo je puno priznanje od Carra de Vaux-a u njegovom članku o Farabiju u Encyclopaedia of Islam.
[23] Jedan broj poznatih sufija, kao npr. Ebu l-Hasan Šazili, osnivač poznatog reda šazilija, nekada su oblačili jednostavna, a nekada veoma raskošna odijela i to možda zato da bi pokazali svoju nezainteresovanost prema ovom svijetu i ne samo prema ovom svijetu nego, također, i prema odricanju od ovog svijeta, ili kako veli Rumi: „Odricanje odricanja” (tärki tärk).
[24] Ne treba ovo djelo miješati sa poznatijim djelom Ibn Arebija sa istim naslovom.
[25] Pogledati S. Pines, Ibn Sina et l'auteur de la Risalat al-fusûs fi ‘l-hikma, u Rev. des etudes islamiques (1951), pp. 122-124, u kojem se dokazuje da je ovo djelo Ibn Sinaovo najviše zbog toga što se u nekim rukopisima to djelo prikazuje kao Ibn Sinaovo. Međutim, ima još mnogo drugih djela, posebno ove vrste, koja su napisali različiti autori, a koja su u kasnijim periodima pripisivana učitelju peripatetika. Argumenti koji se iznose u ovoj raspravi, makar i od tako uvaženog naučnika, nisu sasvim dovoljni da dokažu da je Fusûs više Ibn Sinino djelo nego Farabijevo, mada mu poricali da je Farabijevo. Može se spomenuti i studija Khalila Georra „Farabi ast-il l'auteur des'Fucuc al-hikam”‘, Rev. des etudes islamiques (1941-1946), pp. 31-39, u kojoj autor poriče autentičnost ove rasprave ukazujući na to da neki termini i koncepti upotrijebljeni u njoj, posebno oni koji se odnose na sposobnosti duše, nisu isti kao u nekim drugim njegovim djelima. Može se, međutim, ovdje opet istaći da Farabi nije imao uvijek isti sistem u svim svojim doktrinama, i svako, često, može da nađe njegove ideje izložene u jednom djelu na jedan način, a u drugom na drugi način.
Makakav bio konačni razultat istraživanja o autorstvu djela Fusûs, bilo da je to stvarno Farabi ili kako sugeriše Georr neki od njegovih učenika, nema nikakve sumnje da ovo djelo pokazuje jedan od osnovnih aspekata Farabijevih spisa kao i ličnost i položaj samog Farabija upravo onako kako je stoljećima izučavan i poiman na Istoku. Učenja koja su opisana u ovom djelu i način njihovog izlaganja ni na koji način, ipak, nisu istovjetni u Farabijevim djelima, nego se u jednoj ili drugoj formi nalaze i u drugim njegovim djelima, koja tako govore o mogućnosti kako filozofskog tako i gnostičkog interpretiranja Farabija, kako je i rađeno posljednjih stoljeća.
[26] Važan komentar ove knjige napisao je jedan od istaknutih savremenih hakima i gnostika iz Irana po imenu Ilāhi Qomšahi, u formi jednog kompletnog školskog ciklusa o ‘Irfanu, u drugom dijelu knjige Hikmet-i ilâhi-ji hâss ve'âmm (Teheran 1956), i to na način kako se jasno vidi u spisima Ibn Arebija, Sadruddina Konjevija, Abdulkerima el-Džilija i Mahmuda Šebasterija.
[27] Fusûs i ovaj komentar preveo je na njemački jezik M. Horten, pod naslovom Das Buch der Ringsteine Farabis, mit dem Komentare des Emir Isma'il el-Hoseini el-Farani (Mūnster, 1906).
[28] O Rāziju pogledati S. Pines, Beiträge zur islamischen Atomenlehre (Berlin, 1938), dio II, pp. 34-93; M. Meyerhof, „The philosophy of the Phisician al-Razi” u Islamic Culture, 15:45-58 (January 1941); P. Kraus, Radiana u prevodu A. J. Arberry-a, u Asiatic Revisw (1949), pp. 703-713; i R. Walzer, Islamic Philosophy, pp. 133-136.
[29] Biruni se dosta interesovao za spise Razija koje je istraživao nekoliko godina, pa je neke podvrgao oštroj kritici. On je napisao čak i bibliografiju Razijevih djela. Pogledati Epitre de Biruni contenant le repertoire des ouvrages de Muhammad b. Zakarija al-Razi, izdanje P. Kraus (Paris, 1936).
[30] Ovo važno djelo, zajedno sa prevodom na njemački jezik izdao je J. Ruska pod naslovom Al-Razi's Buch Geheimnis der Geheimnisse (Berlin, 1937).
[31] I skupina vjernih i iskrenih drugova Ihvan es-Safa ima posebnih zasluga za širenje pitagorejskih i hermetičkih ideja kojima su se kasnije koristili ismailiti. Pogledati, Sejjid Hossein Nasr, Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, štampano u Teheranu na perzijskom pod naslovom Nazar-i mutefekkirân-i islâmi der bâre-i tabîat (1963), dio I.
[32] O važnosti ovog perioda u podizanju islamskih umjetnosti i nauka vidi predgovor knjige S. H. Nasra, spomenute naprijed u bilješci br. 31.
[33] Važnost Ebu ‘l-Berekata, posebno njegovog kritičkog odnosa prema aristotelovskoj teoriji projekcionog kretanja i njenoj vezi sa teorijom Ibn Sinaa, dobro se vidi u studijama S. Pinesa, posebno u njegovoj knjizi Nouvelles etudes sur Awhad al-Zaman Abu'l-Barakât al-Baghdâdi (Paris, 1955).
[34] U vezi sa ovom knjigom i njenim autorom, pogledati, Mirza Muhamed Khan Qazvini, Abu Sulaiman Mantiqi Sidjistani (Paris, 1933).
[35] Ovu istoriju, koja ima posebnu važnost u vezi sa poznatim ličnostima iz 11. i 12. vijeka, pripremio je i izdao Muhamed Šefi’ (Lahore, 1935).
[36] O njegovom životu i djelima pogledati članak Mudžtebija Minevija „Les biblioteques de la Turquie” u Revue de la Faculte des Lettres Univerziteta u Teheranu, 4:59-84 (mart 1957); Ebu Hajjân et-Tevhidi, El-Imtâ'u ve'l’-muânesetu (Kairo 1373), I, 35-36, 222-223; II, 84, 86, 88; III, 94; i njegovo djelo Muqābesāt (Kairo, 1929), pp. 165, 202 i na drugim mjestima.
[37] Pogledati, F. Rosenthal, ™ State and Religion according to Abu el-Hasan al-Amiri” u Islamic QuarterlyIII 42-52 (April 1956).