Odsjaji

Poslije Džamija, Ibn Arebijeva škola nije proizvela ličnost takvog kalibra. Džamijeva izvornost ogleda se u tome što on u sebi sažima jednu cjelokupnu misaonu školu i dovodi je do vrhunca. Taj njegov poduhvat ostvaren je jezikom koji je često jasniji i gotovo nemjerljivo elokventniji i ljepši od onog njegovih prethodnika, a time biva prihvatljiviji i za širu publiku. Ovo važi kako za njegovu prozu tako i za njegovu poeziju. Od ostalih sufijskih pjesnika i autora koji su koji su izlagali Ibn Arebijeve doktrine u svojim stihovima i spisima – poput ʻIrakija, Magribija, Šah Niʻmetullah Valija – niko, uz mogući izuzetak Šabestarija, nije bio kadari izraziti nauk najvećeg učitelja Ibn Arebija tako izravno, lijepo i jednostavno kako je to činio Džami. Džami je pisao djela iz različitih oblasti, kao što su teologija, filozofija, hadis, historija, sufijska teorija i praksa. Potrebno je naglasiti da je Mulla Džami bio izvanredan pjesnik i književnik, a mnogi ga smatraju posljednjim velikim duhovnim pjesnikom perzijskog jezika, te ga proglašavaju i pečatnikom klasične sufijske književnosti u Iranu. Djelo Lavaih (Odsjaji) Džami je napisao 1465. godine i ono zauzima posebno mjesto u njegovom opusu budući da je jedno od najznačajnijih i najprepoznatljivijih djela u historiji ekberijanske misli. Naime, ovo djelo posebno je zaslužno za širenje i propagiranje učenja o jedinstvu Bitka (wahdet ul-wudžud) jer je prevođeno na mnoge jezike, među kojima su čak i kineski i malajski. Ono što Lavaih čini posebno interesantnim jeste što to nije suhoparno, teorijsko djelo, već je pisan vrhunskim književnim izrazom, u kojem se miješa ukrašena proza s poezijom u obliku rubaija. Lavaih se sastoji od četrdeset poglavlja, od kojih su tri uvodna, potom slijedi trideset i šest odsjaja, a nakon njih epilog. Glavna tema ovog značajnog djela jeste učenje o Božijem jedinstvu – tevhidu, onako kako ga vide i doživljavaju sufije. Džami u Lavaihu pristupa iz dva aspekta, prvi aspekt je praktični pristup ka tevhidu, karakteriziran uglavnom terminom nisbet, što označava odnos, okretanje, usmjeravanje. Posredstvom ovog odnosa i okretanja ka Božijem jedinstvu duhovni putnik doživljava napredak na duhovnom putu, a o oblicima i načinima ovog odnosa, koji u sebi obuhvata praksu sjećanja na Boga (jadkard), Džami govori do četrnaestog poglavlja. Od četrnaestog poglavlja pa do kraja Lavaih se bavi tevhidom na teorijski način, pristupajući mu prvenstveno iz perspektive Ibn Arebijeve škole sufizma i teorije koja je općepoznata kao učenje o jedinstvu Bitka, odnosno wahdet ul-wudžud. Džami ovoj tematici pristupa na izravan i otvoren način, obuhvativši kratkim odsjajima sadržaj za koji bi drugim autorima bili potrebni tomovi. Teorijski dio Lavaiha sadrži tri osnovne teme koje govore o odnosu Jednog i mnoštva, odnosno Boga i svijeta, gledano iz aspekta postojanja i egzistencije. Te teme su sljedeće:

1. Postojanje kao Božanska Zbilja: Bog je cijelosno i apsolutno Postojanje, Božije postojanje je jedino postojanje, sva druga postojanja nisu zbiljska niti stvarna, sve drugo što se naziva postojećim takvim se zove jer mu je postojanje pozajmljeno od Nužnog Postojanja koje je Bog, koji jedini Sam po Sebi postoji.
2. Druga tema govori o načinu očitovanja Zbilje Postojanja i o nastanku svega drugoga što se naziva postojećim. Zapravo, sve stvari nastaju tako što imaju prijašnji model u vječnom Božanskom Znanju, a ovi modeli nazivaju se ʻajan-i sabita (fiksirani entiteti) ili, ponekad, samo ʻajan. Zatim se na ove entitete znanja izlije postojanje i tako dolazi do nastanka svijeta.
3. Treća tema odnosi se na prirodu stvorenih stvari, odnosno mnoštva i svijeta koji nema postojanje po sebi. U stvarnosti svijet nije ništa drugo do mjesto na kojem Bog otkriva Svoja imena i svojstva, pa je stoga zamisliti neovisno postojanje svijeta zapravo iluzija i opsjena.