Prevod: dr. Bećir Džaka
U školi Ibn Arebija stvaranje je zamišljeno kao izlivanje Bića na nebeske arhitipove, koje na taj način iz nebića ili iz „skrivene riznice” uvodi u spoljašnju egzistenciju.[1] Biće se može predstaviti kao svjetlost, a arhitipovi ili univerzalna imena i svojstva kao mnogobrojni obojeni komadi stakla kroz koje prolazi svjetlost i reflektuje različite boje na „ogledalo nebića”. Kosmos je u suštini jedan skup ogledala u kojima se reflektuju Božanske realnosti, on je pojavljivanje Božijih imena i svojstava sadržanih u Univerzalnom čovjeku.[2] A sa drugog aspekta, to je stalno tekuća rijeka čija se voda obnavlja svakog trenutka, ali koja čuva svoj osnovni oblik određen formom i izgledom njenog korita. Voda je simbol svjetla Bića koje se u svakom trenutku isijava po čitavom Univerzumu, a korito rijeke predstavlja arhitipove koji određuju glavni smjer toka vode.
Ibn Arebi upoređuje stvaranje i sa izgovaranjem glasova iz usta čovjeka. Upravo kao što se ljudskim duhom određuju i izgovaraju riječi koje su u neodređenom stanju, tako Dah Milostivog (Nefes er-Rahman), Dah Božiji, s obzirom na Svoju dobrotu i samilost, uvodi u egzistenciju glavne mogućnosti, predstavljene slovima alfabeta.[3] Pored toga, na isti način na koji ljudski dah prolazi kroz ciklus kontrakcije i ekspanzije i Univerzum prolazi kroz dvije komplementarne faze istog ciklusa. On u svakom trenutku biva uništen, ali u sljedećem ponovo stvoren, a da između dvije faze ne dolazi do vremenskog prekida. U svakom trenutku dok je u fazi kontrakcije vraća se Božanskoj Esenciji, a ponovo se mani-festuje i dobija spoljašnju formu (eksternalizira) u fazi ekspanzije. Na taj način Univerzum je teofanija Božije Esencije koja se obnavlja svakog trenutka, ali se ne ponavlja „identično”, jer kao što vele sufije: „Nema ponavljanja u teofaniji”.[4] Stvaranje se obnavlja u svakom trenutku i njegov prividni horizontalni kontinuitet se prekida vertikalnim uzrokom koji svaki momenat egzistencije spaja sa njenim transcedentnim Izvorom.
Polazeći od ovakvog koncepta stvaranja, Ibn Arebi razmatra i opisuje nekoliko različitih kozmologijskih šema, od kojih se u svakoj opisuju različiti aspekti kozmičkih realnosti. Ponekada on kosmički poredak zamišlja kao drvo čije grane predstavljaju različite stepene kozmičke egzistencije, a ponekada Univerzum tumači kur'anskim konceptima Pera (qalem) i Čuvane ploče (Levhi mahfûz), tradicionalnom kur'anskom angeologijom i terminima četiri prirode i svojstvima hermetičke kozmologije.[5] Ovdje se ne radi o tome da se nužno kozmologijske šeme moraju ograničiti samo na jednu, jer se domen kosmosa može posmatrati na razne načine od kojih svaki otkriva po jedan od aspekata kosmičkih realnosti. Međutim, skoro u svim ovim formama kozmologije Ibn Arebi, premda često upotrebljava elemente iz predislamskih škola i učenja kao što je hermeticizam, u suštini, svoje poglede zasniva na Kur'anu, posebno na islamskim konceptima neposredno bliskim samim formama islamske Objave i slovima i glasovima arapskog jezika.[6]
Kozmologijska šema, u osnovi, nastoji da uspostavi vezu između različitih kosmičkih nizova sa njihovim praizvorom i da pokaže kako su različiti svjetovi na taj način mnogobrojne determinacije (teajjunât) Praizvora. Ove determinacije mogu se posmatrati na nekoliko načina: može se o njima misliti kao o sedamdeset i dvije hiljade tradicionalnih velova svjetla i tmine koji prekrivaju „lice Voljenog”, ili se mogu svesti na nekoliko glavnih stanja koja u sebi sadrže najvažnije stupnjeve kosmičke egzistencije. U usponskim (ascedentnim) nizovima one se mogu ukratko prikazati kao svijet ljudskih i tjelesnih formi (en-nâsût), kao svijet finih svjetlosti ili psihičke supstancije (el-melekût), koji se također smatra svijetom imaginacije ili sličnosti, odnosno svijetom visećih formi (âlem el-misâl); kao svijet duhovne egzistencije izvan svijeta formi (el-džeberût); kao svijet Božanske Prirode koji se pokazuje sa svim svojim savršenim svojstvima (el-hâhût) koja je iznad svih određenja.[7] Ovi svjetovi, koji su „prisutni” ako se posmatraju sa aspekta realizacije spoznaje, sadržavaju glavne stupnjeve kosmičke egzistencije koja se sastoji od tjelesnog, psihičkog i spiritualnog manifestovanja kao takvog. Na taj način sufije predstavljaju ove svjetove i u glavnim crtama prikazuju nauku o Univerzumu koji se zasniva na tim svjetovima, da bi mogli ostvariti sva ta stanja i na koncu, prošavši kroz te determinacije, sjediniti se s Bogom što je cilj njihovog putovanja kroz sve prostore kosmičkog manifestovanja.
[1] Hadis kudsi „Bio sam skrivena riznica, pa sam poželio da budem upoznat, te sam stvorio svijet da bih bio upoznat” (Kuntu kenzen mahfijjen fe ahbebtu en ‘urife fe haleqtu al-halq likej ‘urife” ukratko pokazuje sufijsku koncepciju o stvaranju i namjeri od toga stvaranja. Pojam „hadis kudsi” (al-hadis al-qudsiju) u islamu znači govor poslanika Muhammeda a.s. pod neposrednom božanskom inspiracijom u kojem Allah govori u prvom licu na usta svoga Poslanika. Ova vrsta hadisa, iako se ne smatra dijelom Časne Knjige, ipak donekle liči na tekst Kur'ana.
[2] Simbol ogledala sintetizirao je sa simbolom Univerzalnog čovjeka Mahmud Šebasteri u svom djelu Golšenzâr. To je poema napisana uz inspiraciju i slijedeći stihovi na najbolji način objašnjavaju sufijsku formulaciju:
Nebiće je ogledalo, svijet je slika (Univerzalnog čovjeka)
a čovjek je kao oko slike u kome je Osoba skrivena.
Ti si oko slike, a On je svjetlo oka,
okom je oko vidjelo oko.
Svijet je postao čovjek, a čovjek svijet,
od ovog nema boljeg objašnjenja.
Malo drugačiji prevod dao je E. H. Whinfild u svom prevodu koga je naslovio sa Gulshan-i Râz, the Mystic Rose Garden (London, 1880), stihovi 140-142). Mi smo ove stihove preveli sa perzijskog originala. Napomena prevodioca).
[3] Za Ibn Arebija i druge sufije slova arapskog alfabeta, to jest slova svetog kur'anskog jezika, simbolizuju nebeske esencije ili mogućnosti koje se manifestiraju u Univerzumu, a također i u Kur'anu Časnom. Vidi raspravu M. A. Aini ,,Du mystere des lettres”, u knjizi La Quintessence de la philosophie de Ibn-i Arabi (Paris, 1926), dio II.
[4] La tekrare fi al-tedžellî.
U vezi sa ponavljanjem stvaranja u svakom trenutku kada postoji bliska veza sa procesom realizacije i „temama meditacije” praćenim pobožnim i ritualnim pjesmama sufija, pogledati Burckhardt „The ‘reneving of creation at each instant” u Introduction to Sufi Doctrine, dio IV; i Corbin, La Imagination creatrice… od 149. strane i dalje.
[5] Kartu koja pokazuje kozmogonijsku šemu opisanu u Futuhatu donosi Burckhardt na 108. strani svoga djela La Sagesse des prophetes. Kur'anska kozmogonijska šema Ibn Arebija i drugih sufija u osnovi se bazira na tekstu ajetu-l-kursije (2:254).
[6] Mnogi sufije objašnjavaju kozmogoniju terminima simboličkog značenja slova arapskog alfabeta kao i terminima nastalim od Božijih imena čije unutarnje značenje ima vrlo bliske veze sa oblikom njegovog pisanja arapskim pismom. Npr. u Futuhatu Ibn Arebi kombinuje astrološki simbolizam sa učenjem o imenima i slovima i smatra da 28 Mjesečevih stanica odgovara broju od 28 slova arapskog alfabeta, da svaka pojedina planeta korespondira sa jednim od poslanika, da svaki pojedini znak Zodijaka odgovara jednom Božijem svojstvu; tako da se na ovaj način Univerzum „muslimanizira” i okretanje nebesa izgleda kao proces kojim se Svjetlost Bića putem različitih svojstava, koja tu Svjetlost polariziraju, rasprostire po cijelom Univerzumu. Ovo miješanje islamske i hermetičke kozmologije kod Ibn Arebija istraživao je i sjajno prikazao Burckhardt u djelu Clè spiritualle de l'astrologie musulmane d'apres Mohiddin Ibn Arabi.
[7] Pogledati, Anawati i Gardet, La Mystique musulmane, str. 232-233, gdje se ove determinacije dovode u vezu sa stanjima kontemplacije nastale kroz invokacije, što je obradio Ibn Ataullah al-Iskenderi. Također pogledati Burckhardt, Introduction to Sufi Doctrine, str. 96.